Shyńǵystaýdaǵy qońyraý tastar

Ulylardyń qonysy bolǵan qasıetti Shyńǵystaýdyń soltústik betkeıinen Shaǵan men Ashysý, ońtústiginen Baqanas, Daǵandeli, Kóksala ózenderi bastaý alady. Abaıdy tamsandyrǵan shejireli mekenniń taý, tasynyń aıtar syry áli de túgesilmegen kórinedi. Abaı aýdanyna qarasty, qazirgi Bıata aýylynyń baıyrǵy turǵyny Táńirbergen Baımaǵanbet qarııa bul ólkeniń jer aýjaıyn bes saýsaǵyndaı jatqa biledi. Jetpisti eńsergen aqsaqaldyń alańsyz balalyq shaǵy betkeıinde tobylǵysy gúldep, qaraǵany men butalary jaıqalyp, ózen ańǵary tal men terekke tolǵan osy mańaıda ótti.

– 1947 jyly Oljabaı aýylynda dúnıege keldim. Ákem qoı baqqan, sharýanyń adamy edi. Balalyq shaǵym qasıetti Shyńǵystaýdyń ishindegi qoıtasty jerde ótti. Sol mańaıda tas­tardy tastarǵa soǵyp oınap júrgende qońyraýdyń daýysyndaı erekshe ún estildi. Sodan ol tastarǵa qońyraý tas dep at qoıdyq. Mýzykalyq rıtmmen án de salatynbyz. Eseıe kele sol tasty balalaryma da kórsettim, – dep eske aldy Táńirbergen atamyz. Oljabaı degenimiz qazirgi Abaı aýdanyna qarasty Bıata aýyly, burynǵy Semeı oblysynyń jeri. О́ziniń aıtýynsha, ákeden qalǵan qystaý sol Jıdebaıǵa jaqyn mańaıda. Búginde el joq, eski jurttyń orny ǵana qalǵan.  Borsyqbaıdaǵy bastaýysh mektepke túıemen baryp, kelip turǵan.

– Bizdiń bul júrisimizge túıe de úırengen. Sabaq bitkenshe shógip jatady. Qaıtadan minip alyp, úıge kelemiz. О́se kele, joǵary maman atandyq. Ári qaraıǵy ómirim Abaı aýdanynyń ár ujymsharynda qyzmet etýmen jalǵasty. Degeleńde shóp shaptyq. Qazir ol jerde el joq, taýdyń arasynda qalǵan tóbe ǵana. Dańǵyrlatyp oınaǵanymyzdan tastyń shetinde qalǵan oıyqtar áli bar. Onyń daýysynyń qatty shyqqany sonsha, sheshem marqum «maldy úrkitesiń, dańǵyrlatpa» dep ursatyn, – deıdi ol.

Táńirbergen aqsaqal, tastyń turǵan ornyn naqty aıtpaı, saqtyq qylyp, qystaýdyń naqty atyn atap kórsetpedi. Tasty kóremiz dep barǵandardyń ony tasyp áketpesine kim kepil?! Sondyqtan tek quzyrly uıym jaýapkershiligine alǵan kúnde nemese ǵalymdar, ólketanýshylar qyzyǵýshylyq tanytyp jatsa ertip aparamyn dep otyr.

Degenmen bizdi tańǵaldyrǵan qońy­raý tastar álemniń ózge de aımaq­tarynan tabylǵan, mysaly, AQSh-tyń Pen­sılvanııa shtatynda, Reseıdiń Kare­lııa Respýblıkasynda bar. Ol jer týrıster keletin arnaıy orynǵa aınaldyrylyp, jartasty saıabaq atanǵan. Batys ǵalymdarynyń zertteýinshe, dybys qatty taý jynysynyń tyǵyzdyǵy men ishki kerneýdiń joǵary dárejesine baılanysty shyǵady. Kofman Hılldiń hımııalyq taldaýy jynystaǵy temirdiń (temir oksıdi túrinde) quramy 9%-dan 12%-ǵa deıin aýytqıtynyn kórsetedi. Bul kórsetkish janartaý shógindi taý jynystaryna tán bolsa da, bazalt (janartaýdan shyqqan taý jynysy) úshin qalypty norma kórsetkishi. Sondyqtan tastan shyǵatyn dybysqa quramyndaǵy temirdiń áser ete qoıýy ekitalaı eken­digin aıtady. Jalpy, Shyńǵystaý je­riniń geologııalyq qurylymy tómengi jáne orta paleogenniń janartaýtekti shógindilerinen, qumtas, taqtatas, konglomerat jynystarynan túzilgeni belgili. Geologııa-mıneralogııa ǵylym­darynyń kandıdaty, professor Aqyl­bek Júnisovtiń paıymdaýynsha, Semeı óńiri ıadrolyq polıgon oshaǵyna aı­nal­ǵandyqtan jabyq ustalyp, jer qoınaýyna zertteý jumystary júrgizil­megen. «Jarylys bolǵan kezdegi sol jer­degi taý jynystarynyń ózgergen túri de bolýy múmkin. Qolmen ustap kór­megen soń naqty birdeńe deý qıyn», deı­di ǵalym. Ne de bolsa, tabıǵattyń erek­she keremeti bizdiń geolog ǵalymdar úshin jańa zertteý aımaǵy bolary sózsiz.