– Búginde elordamyz alys-jaqyn jurttyń kózaıymyna aınaldy desek artyq aıtqandyq emes. Qala bolashaǵymen ózińizdi qalaı baılanystyrasyz?
– Qalaǵa alǵash aıaq basqanymda birden kózime jyly ushyraǵan sharbaqpen qorshalǵan jer úıler edi. Balalyq shaǵym ótken Ombymen ortaq úndestigi bardaı kórindi. О́kinishtisi, qalanyń báz-baıaǵy úırenshikti qalpy jyl ótken saıyn joǵalyp barady. Ásirese EKSPO kórmesi kezinde tutas aýdandar súrilip tastaldy. О́zim týraly az-kem aıtar bolsam, táýelsizdiktiń tól qurdasymyn. Eki myńynshy jyldary otbasymyzben Ekibastuz qalasyna qonys aýdardyq. Qazaqstanǵa kóship kelgen soń meni týǵan eldiń tarıhy erekshe qyzyqtyra bastady. Tipti mektep qabyrǵasynda júrgenimde Qazaqstan tarıhy páninen respýblıkalyq oqýshylar olımpıadasynyń jeńimpazy atanǵanym bar. Orta mektepti aıaqtaǵan soń, 2009 jyly Lev Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetiniń «Sáýlet» kafedrasyna oqýǵa tústim. Sodan beri astanalyqpyn. Kásibı biliktiligimdi arttyrý maqsatynda Krakov polıtehnıkalyq ýnıversıtetinde (Polsha) stýdent almasý baǵdarlamasy boıynsha oqyp, keıin «О́nertaný ǵylymdarynyń (Sáýlet) magıstri» dárejesin aldym. Osy kúnderi sıfrlyq dızaın baǵytynda jumys isteımin ári Astana-Selınograd-Aqmola tarıhı murasyn zertteý jobasymen aınalysyp júrmin.
– Qalanyń tarıhı-arhıtektýralyq kelbetin bir platformaǵa toǵystyrǵan Fading.TSE jobasy qalaı paıda boldy?
– Fading.TSE – kommersııalyq emes joba. Alǵashqyda Instagram áleýmettik jelisinde ádettegi blog retinde bastaldy. Jumystan tys ýaqytta qalanyń eski ǵımarattaryn sýretke túsirip, olardyń sáýlettik jáne tarıhı erekshelikteri týraly jaza bastadym. Jazbalarym kópshiliktiń qyzyǵýshylyǵyn týdyryp, óz aýdıtorııasyn qalyptastyrdy. Keıin blogymdy naqty joba retinde baǵdarlap, Soros-Qazaqstan qory men Urban Forum Kazakhstan uıymdastyrǵan qalalyq baıqaýǵa joldadym. Joba júldegerler qataryna iligip, grant ıegeri atandy. Qazir naqtyly zertteý jumystarymen aınalysyp jatyrmyz. Kóp fotograf sol jaǵalaýdy, ondaǵy záýlim ǵımarattardy túsirgendi jón kóredi. Men úshin ǵımarattardyń sándi, sáýletti bolýy mindetti emes. Meni kóbine eski úıdiń artynda qalǵan tarıh qyzyqtyrady. Medıa keńistikte qaladaǵy tarıhı-mádenı eskertkishter týraly aıtatyn jobalar joq.
– Jobanyń ereksheligi nede? Zertteý jumystary qaı baǵytta júrgiziledi?
– Jobanyń negizgi maqsaty – sáýlet artefaktilerin zertteý arqyly elorda tarıhyn zerdeleý jáne tanymal etý. Nur-Sultan kúni keshe ǵana jalańash dala tósinde joqtan paıda bola qalǵan qala emes, qyzǵylyqty tarıhqa baı meken. Bul kezeńder – mádenıet, tutas halyqtar men jeke adamdardyń taǵdyry toǵysqan jol qıylysy. Bizdiń jobanyń mindeti dál osy dúnıeni kórsetý. Bul – joǵalyp bara jatqan qala odasy. Bastamamyzdyń qanshalyqty nátıjeli bolaryn kesip aıta almaımyz, bastysy qoǵamnyń ózara talqyǵa salyp, bir sheshimge kelýi. Máselen, Otyrar kóshesindegi Energoservıstiń sharýashylyq úı-jaıy kezinde baı tatar kópesine tıesili qoıma bolǵan. Menińshe, ofısterdi sol jaǵalaýǵa jiberip, eski qoımany tatar mádenı ortalyǵyna nemese art-habqa aınaldyrý kerek. Qoǵamdyq sana daıyn bolsa, barlyǵyn ózgertýge bolar edi.
– Osy ýaqytqa deıingi atqarylǵan jumystar jaıynda áńgimelep berseńiz.
– Jýyrda astanalyq saıabaqta ósip turǵan qara terektiń sýretterin jınaý aksııasyn iske qostyq. Qazir bizde 1958 jyldan bastap, 2015 jylǵa deıingi aralyqtaǵy qyryqtaı fotosýret jınaqtaldy. Munymen ǵasyr jasaǵan kári aǵashtyń qala tarıhyndaǵy mańyzyn dáleldegimiz keledi. Qolda bar derekterge súıensek, terek XIX ǵasyrdyń sońynda Aqmola kásipkerleri men ıntellıgensııasynyń kúshimen Zaıshım parkin (pıtomnıkti) salý kezinde otyrǵyzylǵan. Muraǵatta patrıottar esimi saqtalǵan, olar – kópes Halıýlla Nyǵmatýllın, dárihanashy Petr Evgenevıch Pýtılov jáne dáriger Chıglovskıı. Terekpen baılanysty kóptegen ańyzdar aıtylady. Meniń oıymsha, bul aǵashty saqtap, oǵan eskertkish mártebesin berý kerek. Jastar shaǵyn aýdanyndaǵy eski musylman zıraty, joıylǵan meshitter men shirkeýler týraly materıaldar oqyrmandar arasynda qyzý talqylandy. О́kinishke qaraı, negizinen orys tilinde jazamyn. Biraq qazaq tilindegi aýdıtorııamen qarym-qatynasty jandandyrý úshin tarıh pen arhıtektýramen áýestenetin adam tabýǵa bolady dep úmittenemin.
– Qaladaǵy aıryqsha tarıhymen daralanatyn qandaı ǵımaratty atar edińiz?
– Ondaı oryndar kóp. Biraq olardyń arasynda tańdaý bolsa, men úshin eki ǵımarat óte erekshe. Bul – Kenesary men Ázirbaıjan Mámbetov kósheleriniń qıylysyndaǵy Kýbrın saýda úıi («Astana» sýpermarketi) men Jambyl kóshesindegi Aqmola meteostansasynyń ǵımaraty (Qazgıdromet stansasy). Atalǵan ǵımarattar áý basta ashylǵandaǵy maqsaty boıynsha ǵasyrdan astam ýaqyt tolassyz jumys istep turýymen biregeı.
– Fading.TSE jobasynyń aldaǵy jospary qandaı?
– Qaladaǵy tarıhı keshender men aýdandardyń qyzǵylyqty tarıhy týraly túgendeý júrgizilip, málimetterdi toptastyryp jatyrmyz. Osy baǵytta kóne de jańa astananyń tarıhy týraly tolyq aqparat tabýǵa bolatyn (salynǵan jyly, stıl, fotografııa, qyzyqty derekter) saıt qurýdy josparlap otyrmyz. Toptastyrý jumystary revolıýsııaǵa deıingi kezeń, keńes kezeńi, tyń kezeńi, Táýelsizdik jyldary (astanany kóshirgenge deıin) boıynsha birneshe baǵytta júrgiziledi. Budan bólek, belgili sáýletshilermen, sýretshilermen, fotograftarmen jáne tarıhshylarmen kezdesý uıymdastyrýdy josparlap otyrmyz. Eski qala boıynsha jaıaý serýendeý kartasyn «Saryarqa» aýdanynyń ákimdigimen birlesip ázirledik. Kartada patsha jáne Keńes dáýirindegi kóptegen ǵımarattar qamtylǵan. Bizdiń joba ashyq jáne kez kelgen nıet bildirýshi úles qosa alady.
– Áńgimeńizge rahmet.
Áńgimelesken
Aıa О́MIRTAI,
«Egemen Qazaqstan»
