Temirtas Ysqaqov: Bul – joǵalyp bara jatqan qala odasy

– Búginde elordamyz alys-jaqyn jurttyń kózaıymyna aınaldy desek artyq aıtqandyq emes. Qala bola­shaǵy­men ózińizdi qalaı baılanystyrasyz?

– Qalaǵa alǵash aıaq basqanymda bir­den kózime jyly ushyraǵan sharbaq­pen qor­shalǵan jer úıler edi. Balalyq sha­ǵym ótken Ombymen ortaq úndestigi bar­daı kórindi. О́kinishtisi, qalanyń báz-baıaǵy úırenshikti qalpy jyl ót­ken saıyn joǵalyp barady. Ásirese EKSPO kór­mesi kezinde tutas aýdandar sú­rilip tas­taldy. О́zim týraly az-kem aıtar bol­sam, táýelsizdiktiń tól qurda­symyn. Eki myńynshy jyldary otbasymyzben Eki­bastuz qalasyna qonys aýdardyq. Qazaq­stanǵa kóship kelgen soń meni týǵan eldiń tarıhy erekshe qy­zyqtyra bastady. Tip­ti mektep qabyr­ǵasynda júrgenimde Qazaq­stan tarıhy páninen respýblıkalyq oqý­shylar olımpıadasynyń jeńimpazy atan­ǵanym bar. Orta mektepti aıaqtaǵan soń, 2009 jyly Lev Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetiniń «Sáýlet» kafe­­drasyna oqýǵa tústim. Sodan beri as­­tanalyqpyn. Kásibı biliktiligimdi art­tyrý maqsatynda Krakov polıteh­nı­kalyq ýnı­versıtetinde (Polsha) stýdent almasý baǵdarlamasy boıynsha oqyp, keıin «О́nertaný ǵylymdarynyń (Sáýlet) magıstri» dárejesin aldym. Osy kúnderi sıfrlyq dızaın baǵytynda jumys isteımin ári Astana-Selınograd-Aq­mola tarıhı murasyn zertteý jobasymen aınalysyp júrmin.

– Qalanyń tarıhı-arhıtek­­­tý­ralyq kelbetin bir platformaǵa to­ǵys­­tyrǵan Fading.TSE jobasy qalaı paıda boldy?

– Fading.TSE – kommersııalyq emes joba. Alǵashqyda Instagram áleýmettik jelisinde ádettegi blog retinde bastaldy. Jumystan tys ýaqytta qalanyń eski ǵımarattaryn sýretke túsirip, olardyń sáýlettik jáne tarıhı erekshelikteri týraly jaza bastadym. Jazbalarym kópshiliktiń qyzyǵýshylyǵyn týdyryp, óz aýdıtorııasyn qalyptastyrdy. Keıin blogymdy naqty joba retinde baǵdarlap, Soros-Qazaqstan qory men Urban Forum Kazakhstan uıymdastyrǵan qalalyq baıqaýǵa joldadym. Joba júldegerler qataryna iligip, grant ıege­ri atandy. Qazir naqtyly zertteý jumystarymen aınalysyp jatyrmyz. Kóp fotograf sol jaǵalaýdy, ondaǵy záýlim ǵımarattardy túsirgendi jón kóredi. Men úshin ǵımarattardyń sándi, sáýletti bolýy mindetti emes. Meni kó­bine eski úıdiń artynda qalǵan tarıh qyzyqtyrady. Medıa keńistikte qaladaǵy tarıhı-mádenı eskertkishter týraly aıtatyn jobalar joq.

– Jobanyń ereksheligi nede? Zert­teý­ jumystary qaı baǵytta júr­gizi­le­di?

– Jobanyń negizgi maqsaty – sáýlet artefaktilerin zertteý arqyly elorda tarıhyn zerdeleý jáne tanymal etý. Nur-Sultan kúni keshe ǵana jalańash dala tósinde joqtan paıda bola qalǵan qala emes, qyzǵylyqty tarıhqa baı meken. Bul kezeńder – mádenıet, tutas ha­lyqtar men jeke adamdardyń taǵdyry to­ǵysqan jol qıylysy. Bizdiń jobanyń mindeti dál osy dúnıeni kórsetý. Bul – joǵalyp bara jatqan qala odasy. Bas­ta­mamyzdyń qanshalyqty nátıjeli bolaryn kesip aıta almaımyz, basty­sy qoǵamnyń ózara talqyǵa salyp, bir sheshimge kelýi. Máselen,  Otyrar kóshesindegi Energoservıstiń sharýashylyq úı-jaıy kezinde baı tatar kópesine tıesili qoıma bolǵan. Menińshe, ofısterdi sol jaǵalaýǵa jiberip, eski qoımany tatar mádenı ortalyǵyna nemese art-habqa aınaldyrý kerek. Qoǵamdyq sana daıyn bolsa, barlyǵyn ózgertýge bolar edi.

– Osy ýaqytqa deıingi atqarylǵan ju­mys­tar jaıynda áńgimelep ber­seńiz.

– Jýyrda astanalyq saıabaqta ósip turǵan qara terektiń sýretterin jı­­naý aksııasyn iske qostyq. Qazir bizde 1958 jyldan bastap, 2015 jylǵa deıingi aralyqtaǵy qyryqtaı fotosýret jınaqtaldy. Munymen ǵasyr jasaǵan kári aǵashtyń qala tarıhyndaǵy mańyzyn dáleldegimiz keledi. Qolda bar derekterge súıensek, terek XIX ǵasyrdyń sońynda Aqmola kásipkerleri men ıntellıgensııasynyń kúshimen Zaıshım parkin (pıtomnıkti) salý kezinde otyrǵyzylǵan. Muraǵatta patrıottar esimi saqtalǵan, olar – kópes Halıýlla Nyǵmatýllın, dárihanashy Petr Evgenevıch Pýtılov jáne dáriger Chıglovskıı. Terekpen baılanysty kóptegen ańyzdar aıtylady. Meniń oıym­sha, bul aǵashty saqtap, oǵan eskertkish mártebesin berý kerek. Jastar shaǵyn aýdanyndaǵy eski musylman zıraty, jo­ıylǵan meshitter men shirkeýler týraly materıaldar oqyrmandar arasynda qyzý talqylandy. О́kinishke qaraı, negizinen orys tilinde jazamyn. Biraq qazaq ti­lindegi aýdıtorııamen qarym-qatynasty jandandyrý úshin tarıh pen arhıtektýramen áýestenetin adam tabýǵa bolady dep úmittenemin.

– Qaladaǵy aıryqsha tarıhymen daralanatyn qandaı ǵımaratty atar edińiz?

– Ondaı oryndar kóp. Biraq olar­dyń arasynda tańdaý bolsa, men úshin eki ǵımarat óte erekshe. Bul – Kene­sa­ry men Ázirbaıjan Mámbetov kóshe­le­riniń qıylysyndaǵy Kýbrın saý­da úıi («Astana» sýpermarketi) men Jam­byl kóshesindegi Aqmola meteos­tan­sasynyń ǵımaraty (Qazgıdromet stansasy). Atalǵan ǵımarattar áý bas­ta ashyl­ǵan­daǵy maqsaty boıynsha ǵasyrdan as­tam ýaqyt tolassyz jumys istep turýy­men biregeı.

– Fading.TSE jobasynyń aldaǵy jospary qandaı?

– Qaladaǵy tarıhı keshender men aýdandardyń qyzǵylyqty tarıhy týraly túgendeý júrgizilip, málimetterdi toptastyryp jatyrmyz. Osy baǵytta kóne de jańa astananyń tarıhy týraly tolyq aqparat tabýǵa bolatyn (salynǵan jyly, stıl, fotografııa, qyzyqty derekter) saıt qurýdy josparlap otyrmyz. Toptastyrý jumystary revolıýsııaǵa deıingi kezeń, keńes kezeńi, tyń kezeńi, Táýelsizdik jyldary (astanany kóshir­genge deıin) boıynsha birneshe baǵytta júr­giziledi. Budan bólek, belgili sáýlet­shilermen, sýretshilermen, fotograftarmen jáne tarıhshylarmen kezdesý uıymdastyrýdy josparlap otyrmyz. Eski qala boıynsha jaıaý serýendeý kartasyn «Saryarqa» aýdanynyń ákim­digimen birlesip ázirledik. Kartada patsha jáne Keńes dáýirindegi kóptegen ǵıma­rattar qamtylǵan. Bizdiń joba ashyq jáne kez kelgen nıet bildirýshi úles qosa alady.

– Áńgimeńizge rahmet.

Áńgimelesken

Aıa О́MIRTAI,

«Egemen Qazaqstan»