Túrkitildes baýyrlas balqar ulty­nyń uly aqyny Qaısyn Qulıevpen esimi qatar atalatyn Álim Keshokov ke­shegi keńestik keńistiktegi elder úshin asa tany­­mal tulǵa. Saparymyzǵa sebep­ker qa­lamgerdiń ómirbaıanymen taǵy bir ret tanysyp shyqtyq. 1914 jyly QBR-dyń Chegem aýdanynyń Shalýshka dep atalatyn aýylynda dúnıege kelgen aqyn­nyń ǵumyr joly ózi turǵylas qalam ıeleriniń kóbimen uqsas. Mektep, ýnıversıtet, Máskeýdegi aspırantýra... sodan keıin soǵys. Soǵystan keıin 10 jyldan asa ýaqyt QBR Jazýshylar odaǵyn basqarǵan. 1970-1980 jyldary KSRO Ádebı qorynyń tóraǵasy bolǵan. Al sol kezdegi Ádebı qordyń bedelin bizdiń jazýshy aǵalarymyz jaqsy bilse kerek.

Otty óleńderi men shyndyqty shyj­ǵyryp betke basqan ótkir shyǵarmalaryn tiksine qabyldaǵan jergilikti bılik ıelerimen aqyn til tabysa almasa kerek. Osy­nyń kesirinen Á.Keshokov ómiriniń sońǵy jyldaryn elden tysqary, Reseı­de ótkizedi. Aqyn 2001 jyldyń 29 qańta­rynda Máskeýde 86 jasynda dúnıeden kóshipti. El-jurty súıegin týǵan aýylyna ákep jerlegen. Endi , mine respýblıka halqy 105 jyldyq mereıtoıyn atap ótpekke saýyn aıtyp jatyr.

Qabardy-Balqar Respýblıkasy Má­de­nıet mınıstrliginen habarlasqan Sofııa esimdi hanym Máskeý arqyly Arasan (Mıneralnye vody ) qalasyna baratynymyzdy, sol aradan kútip alýshylar Nalchıkke jetkizetinin aıtqan.

Máskeýde reseılik delegasııa múshe­le­rimen basymyz túıisti. Reseı Jazýshylar odaǵy Ulttar ádebıeti keńe­siniń tóraǵasy Valerıı Anatolevıch Latynın men «Lıteratýrnaıa Ros­sııa» gazetiniń bas redaktory Vıaches­lav Vıacheslavovıch Ogryzko úsheýmiz sóıtip Sheremetevodaǵy A.S.Pýshkın atyndaǵy halyqaralyq áýejaıdan Qap taýlaryn betke alyp ushyp shyq­tyq. Arasan qalasyndaǵy halyq­ara­lyq áýejaı da aqyn esiminde – M.Iý.Lermontov atynda eken. Orys hal­qy­nyń qos uly aqynynyń áýedegi jolyn Kavkaz jerinde túıistirgen biz taǵy bir uly aqynnyń – Á.Keshokovtyń týǵan aýylyna qaraı saparymyzdy jalǵadyq.

Nalchıkpen eki aradaǵy bir jarym saǵattyq jol qalyń tumannyń bóget bolýynan taǵy bir saǵatqa sozyldy. Obaly ne kerek, jazýshy V.A.La­tynın­niń tereń tarıhty qozǵaǵan tám­sildi áńgimeleri jol qysqartýǵa edáýir septigin tıgizdi. Áskerı jazýshy 1974 jyly Almaty joǵary jalpyáskerı basqarý ýchılıshesin bitirgen eken. Qazaqstandy, Almatyny aıryqsha iltıpatpen, saǵynyshpen eske alyp otyrdy. Áńgimeni tereńdete kele óziniń kazaktyq túp-tamyryn alan-sarmattar tarıhyna aparyp bir-aq tiredi. «Shyntýaıtyna kelgende, sizderdiń Elba­sylaryńyz N.Á.Nazarbaev aıtqan Uly dalanyń tarıhy ǵundar men saq­tardy, kók túrikterdi, onyń ishinde meniń ata-babalarymnyń túp-tegi bas­taý alatyn alan-sarmattar tizbegin de tolyq qamtıtyny aqıqat. Sondyqtan da biz – túrkitektes ulystardyń barshasy baýyrlarmyz», dep áńgimesin túıindedi Valerıı Anatolevıch.

Qabardy-Balqar Respýblıkasynyń astanasy Nalchık qalasyna qas qaraı­ǵanda jetip, ortalyqtaǵy Mýzykalyq drama teatrynyń qarsy betindegi «Re­seı» qonaqúıine jaıǵastyq.

Ertesi halyq aqynynyń mereıtoılyq sharalary mektepterdegi kezdesýler­men, poezııalyq basqosýlarmen bas­tal­dy. Alys-jaqyn shetelderden sha­qyrylǵan 60-tan asa aqyn-jazýshylar ekiden, úshten bólinip, jas órendermen jolyǵýǵa bet aldy. Tatarstan Res­pýb­lıkasynyń eńbek sińirgen óner qaıratkeri, aqyn, aýdarmashy Rafıs Qur­banov ekeýmiz Nalchıktiń qyr jel­ke­sindegi Hasanııa atty balqar aýy­lynyń R.M.Frıev atyndaǵy №16  orta mektebine bólinippiz. Qasymdaǵy qonaq kádimgi qazaq aqyndaryn tatar eline keńinen tanytyp júrgen, Tatarstan Jazýshylar odaǵynyń eks-tór­aǵasy, qazaqtyń kórnekti aqyny Ǵa­lym Jaılybaıdyń tós qaǵystyrǵan jan aıaspas dosy Rafıs aǵamyz.

Ulttyq kıim kıgen, saltanatty sap túzgen oqýshylar alystan kelgen qonaq­taryn ulttyq dástúrleri boıynsha aıran usynyp qarsy aldy.

Aıran, aıran, aq aıran,

Basymyzǵa baq aıran.

Erler shólin qandyrǵan,

Eren sýsyn naq aıran! –

dep balqar tilinde óleń oqyp, dám usyn­ǵan oqýshynyń mańdaıynan súıip, tórge ozdyq.

Joǵary klass oqýshylarymen jáne ustazdarmen bolǵan shyǵarmashylyq júz­desý suraq-jaýap arqyly, án-kúı­men, bımen ádiptelip, asa qyzǵylyqty deńgeıde uıymdastyryldy. Rafıs aǵa­men aqyldasyp, ekspromt túrinde Keshokov óleńderin úsh tilde oqý da tyńdaýshylardy ǵajap áserge bóledi. Iаǵnı Á.Keshokovtyń jan dosy Qaısyn Qulıevke arnaǵan óleńin Rafıs Qur­banov tatar tilinde, men qazaq tilinde, ustaz Iýlıa Hýlamhanova orys tilinde oqydyq. Zeıin qoıyp tyńdaǵan oqý­shylar da, ustazdar da baýyrlas túrki tilderinde oqylǵan jyr joldaryn qapysyz túsinip, bek yrzashylyqtaryn bildirdi. Túp-tegimizdi túrlerimiz ǵana emes, tilderimizdiń de jaqyndastyryp turǵanyn keler urpaq ókilderiniń rııa­syz uǵynǵany ǵajap ǵanıbet ekenin sezindik.

О́z ana tilimizde óleń oqý úrdisi budan keıin de, ıaǵnı QBR Oqý-aǵartý jáne jas­tar isteri jónindegi mınıstrligindegi dóńgelek ústel basynda, sondaı-aq res­pýblıka Mýzykalyq drama teatrynda ótken «Arǵymaq mingen Abyroı» atty halyqaralyq poezııa festıvalinde de jalǵasyn tapty. Teriskeı Kavkaz jeriniń aspanynda osylaısha úsh kún boıy túrki tiliniń abyroıy asqaqtady!

 Teatrdaǵy keshten keıin «Qazaq balam qaıda?» – dep, Reseı Federasııasy men Qabardy-Balqar Respýblıkasy Mem­­lekettik syılyqtarynyń laýreaty, QBR halyq aqyny Tánzılá Mustafaqyzy Zuma­qulova arnaıy burylyp izdep kep, mańdaıymnan ıiskedi.

– Bizdiń de, sizderdiń de óleń oqý má­ner­­lerimiz qandaı uqsas, – dedi ha­lyq aqyny sonshalyqty bir súıispen­shilikpen. – Men turǵylas, Oljas bastaǵan aqyndaryńyzǵa sálem aıtyńyz. Aldaǵy qarasha aıynda 85 jasqa tolǵan mereıtoıymdy atap ótýge qam jasap jatyrmyn. Baıaǵy keńes kezindegideı emes, qazir barys-kelisimiz, bas qosýymyz da qıyndap ketti emes pe...

Reń-pishini ózimizdiń Rábıǵa Syz­dy­qova apaıymyzdan aınymaıtyn bal­qarlyq sóz zergeri ótken zamandy esine túsirgendeı bir kúrsinip aldy.

Reti kelgende aıta ketken jón shyǵar, sapar barysynda Tánzılá apaıymyz sekildi Qazaqstannan kelgen ókildi kórip, tildesýge asyq jandar az bolmady. Qasireti qalyń stalındik deportasııa jyldary qazaq pen qyrǵyzdy panalap, keıin Otanyna oralǵandardyń bizdiń elge degen yqylas-peıilderiniń erekshe ekenin kórip júregimiz aýnap túskendeı áldebir áserge bólengenimiz de anyq.

Keshki qonaqasy kezinde dastarqan basynda balqar Qanshaýbı Mızıev dosymyz ázil-shyny aralas tipti ózin «Qa­zaqpyn!» dep jarııalady. Mu­nyń sebebin óziniń Túrkistanda týǵan­dyǵy­men, qazir Túrkistannyń tek oblys ortalyǵy ǵa­na emes, qalyń túrkiniń bas qosar or­talyǵyna aınalýǵa qam jasap jat­qan­dyǵymen túsindirgen azamatqa biz de shy­naıy rızashylyǵymyzdy bildirdik.

QBR Mádenıet mınıstri Mýhadın Kýmahov basqarǵan dastarqan ústinde sóz alǵandardyń da kópshiligi qazaq eli, Qazaqstan týraly izgi, ystyq yqylasty lebizderin aıtty. Respýblıkanyń halyq aqyny Ahmad Sultanuly Sozaev aldaǵy kúnderi týǵanyna 160 jyl tolǵaly otyr­­ǵan balqardyń uly perzenti Kıazım Me­chıevtiń Qazaqstan jerinde jambasy jerge tıgenin, keıin súıegin týǵan jerine ákep, qaıta jerlegenderi týraly asa qyzyqty esteligimen bólisti. Áńgime osylaısha qazaq taqyrybyna oıysqan sáttiń birinde ıngýsh eliniń aqyny As­lan Kýazo: «Sizge aıtatyn asa bir syrly áńgimem bar edi. Qazir emes, erteń ońa­shada jolyǵyp, sóıleseıikshi?..» – dep ótindi.

Ertesi Á.Keshokov eskertkishine gúl qoıý rásimi kezinde ekeýmiz ýaqyt taýyp, edáýir áńgimelesýge mursat aldyq. Aslan áńgimesiniń uzyn-yrǵasy tómendegideı.

«Osydan on shaqty jyl buryn M.Áýe­zovtiń «Abaı joly» epopeıasynyń oryssha aýdarmasy qolyma tıdi. Birinshi kitabyn oqyp bitirgen soń, «sizge ótirik, maǵan shyn», áldebir túsiniksiz jaǵdaıǵa tap boldym. Kádimgideı boıymdy bir nárse býnap, ózimdi qoıarǵa jer tappaı, alasuryp júre berem, júre berem... Osy qalyp aqyry meni jazýǵa otyrǵyzdy. Myna, sizge syılaǵaly otyrǵan «Kavkaz áýeni» atty úsh tomdyq jınaǵymnyń alǵashqy kitaby osylaısha dúnıege keldi. Úsh aı boıy úzdiksiz óleń jazýmen boldym. О́zińiz de aqynsyz ǵoı, sizge mundaı ǵajaıyp, sıqyrly prosestiń ár sátin butarlap, jiliktep túsindirmeı-aq qoıaıyn. Aspan men jerdiń arasynda qalyqtap ushyp júrgendeı kúı keshtim. Aınalamdaǵylar mynany áldeneniń shalyǵy urǵan ba dep tańǵalysqan da shyǵar... Men osynyń bári uly Abaıdyń shynaıy qudireti dep uǵyndym. Úsh aıdan keıin bári kilt toqtady. Men de qaıtadan baǵzy qalpyma tústim. Endi qaıtadan jaza alsamshy. Kitaphanalarǵa baryp, Abaı aýdarmalaryn aqtarystyrdym. Shynymdy aıtsam, oryssha aýdarmalaryna kóńilim tushynbady. Qaıyra «Abaı jolyn» qolyma aldym. Taǵy da ǵajaıyp álemniń esigin ashtym. Osylaısha men Abaıdy uly Áýezov arqyly tanydym. О́zińiz de bilesiz, proza poezııa emes qoı. Abaı álemi sanama taǵy da silkinis berdi. Men qaıtadan jazýǵa otyrdym. Úsh kitaptan turatyn meniń «Kavkaz áýeni» atty sıkldyq dúnıem osylaı dúnıege keldi!», dep Aslan áńgimesine núkte qoıdy.

Uly Áýezov arqyly Abaı tókken shýaqtyń altyn sáýlesi ıngýsh aqy­nynyń shyǵarmashylyǵyn osylaı nur­landyrypty. Qapysyz sendim. Áserlene túısindim. Aslan óziniń Qazaq elimen máńgilik kindiktes, rýhtas ekenin óstip tebirene baıan etti.

...Qap taýynyń eteginde, nur kómker­gen Nalchıktegi úsh kún kózdi ashyp-jumǵansha zyr etip óte shyqty. Sapar qorytyndysy Keshokovtyń týǵan jeri – Chegem aýdanynda túıindeldi. Delegasııa músheleri Shalýshka aýylyndaǵy aqyn zıratyna gúl qoıyp, quran baǵyshtady. Aýdan ortalyǵynda sóz zergeriniń jerles­terimen júzdesip, pikir alystyq.

Sheksiz áser, ǵajap rýhanı azyq syı­laǵan baýyrlas taý halqyna razy-hosh aıtysyp, sapardyń sońǵy kúni besin ále­tinde Arasanǵa baǵyt aldyq. Kúngeı bette kókshil munar kómkergen qos órkesh Máńgitaý, teriskeı bette qaraýytqan Qazbek silemi, qaptaldasyp Bestaý betkeıleri qol bulǵap qala berdi. Iá, jer ataýlarynyń bári júrekke etene jaqyn. Qulaqqa saýmal samaldaı jyly tıip, erekshe estiledi. Elbrýsty jergilikti halyq Máńgitaý, Pıatıgorskini Bestaý deıdi. Túrki áleminiń uly keńistiginde júrgenińdi ataýlardyń túp-tórkininen-aq dóp basyp tanısyń. Hasanuıa, Baqsan, Kenje, Aqsý, Tyrnaýyz, Qashqataý sııaq­ty aýyl attarynyń bári de sana túkpirindegi túrkilik kodtyń máńgilik ekenin aıǵaqtap turǵandaı.

Ulan-ǵaıyr uly dalamyzdyń qa­sıetti taýlaryndaı tamyrlas elderdiń talassyz baýyrlastyǵy ádebıet arqyly, sóz óneriniń teńdessiz uly tulǵalary arqyly kókjıegin keńeıte beretinine osy sapar barysynda anyq kóz jetkizip qaıttyq.

Til ushyna eriksiz óleń tirkesteri orala berdi:

Kózimizdiń qarasyndaı kózderi,

Sózimizdiń sarasyndaı sózderi.

Tilmashsyz-aq túsinisip kettik biz,

Kózge ilmesten orystanǵan ózgeni.

Jeteleýmen bu jaqqa da, o jaqqa,

Balqar dosym balbyratty ǵajapqa.

Qonaǵyna jaıylatyn aıqara

Qushaǵy da uqsaıdy eken qazaqqa!

Kádirbek QUNYPIIаULY,

aqyn, Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń múshesi