Jahandanýdyń keri áseri

AQSh pen Qytaı arasyn­daǵy saýda qatynasy sońǵy on­jyl­dyqta túrli kelispeýshilikterge negiz bolyp keldi. Degenmen, 2018 jyldan bastap másele áb­den ýshyǵyp, saýda soǵysyna ulas­ty. Saldarynan qysqa me­r­zim­de halyqaralyq saýda báseń­dep, qarjy daǵdarysy týyn­daýy yqtımal. Al uzaq mer­zimdi bolashaqta másele, tipti kúr­­delenip, Dúnıejúzilik saý­­da uıymy men Eýropalyq odaq eki derjava arasyndaǵy kelis­­peý­­shilikte qaı jaǵyna shy­ǵaryn bilmeı, halyqaralyq saý­daǵa kedergisin keltirýi yqtımal. Bul týraly Dúnıejúzilik saýda uıy­mynyń ekonomısteri aıtady. 

Tramp prezıdent bolyp saı­lan­ǵannan keıin AQSh Qy­taıdan keletin temir men bolatqa salynatyn baj salyǵyn kóterip jiberdi. Artynsha Qytaı Qurama shtattardan ımporttalatyn soıa sekildi egistik ónimderine baj sa­ly­ǵyn kóterdi. Keıin bul tizim bir­te-birte kóterilip, qazir taraptar ózara saýdada myńnan astam ónim túrlerine baj salyǵyn ósi­rip qoıdy. Syrttaı qaraǵanda másele tek osy elderge ǵana qa­­tys­­ty bolyp kóringenimen, Halyqaralyq valıýta qory sarapshylary máseleniń jahandyq sıpatqa ıe ekenin aıtady. HVQ málimetinshe, qos el arasyndaǵy saý­da soǵysy 2008 jyldaǵy qar­jy daǵdarysynan bergi eń úlken ja­handyq ekonomıkalyq daǵda­rysqa aınalmaq.

Jalpy, AQSh prezıdentiniń saı­­laý­al­dy rı­to­rı­kasynda da, odan keıin­gi pozı­sııa­synda da álemdik eko­no­mıka men halyq­aralyq saýda­nyń jahandanýy­nan Qurama shtat­tardaǵy qara­paıym jumys­shy­lar, ıaǵnı orta tap paıda kórip otyrmaǵany aıtyl­ǵany má­lim. Iаǵnı, AQSh ekono­mıkasy damy­­ǵa­nymen, ká­sip­kerler ishki jumys kúshin qym­bat­synyp, La­­tyn Ame­rıka­sy men Azııadan kele­­tin eń­bek mıg­rant­taryn ju­mys­­qa al­dy, mu­­nyń bári jergi­likt­i eńbek na­ry­­ǵyn­­daǵy báseke­les­tikti arttyrdy.

Tıisinshe, amerıkalyqtardyń eńbek sharttary tómendep ketken. Oǵan qosa tehnologııanyń damýy da orta tap ju­myskerlerdiń eńbekterine de­gen sura­nysty tómendetken. Respýb­lıkalyq par­tııadan, ıaǵnı orta taptyń aty­nan saı­lanǵan Tramp álem ekonomı­kasy men ha­lyqaralyq saýdaǵa «soǵys ashýǵa» túrtki boldy.

 Qytaı damýshy el me, damyǵan el me?

Tramptyń Qytaıdan keletin ónimdi tejeýine ekinshi bir sebep Dúnıe­júzilik saýda uıymynyń keı zańna­malaryna baryp tireledi. Onyń halyqaralyq uıymdar men odaqtardy unata qoımaıtynyn bári biledi. Biraq ol da negizsiz emes. Amerıkalyq tur­ǵydan qaraǵanda Aq úı basshysymen de kelisýge bolady. Máselen, Eýro­pa qaýipsizdigin qorǵaý úshin quryl­ǵan NATO-ǵa eń kóp qarjy bóletin eý­ropalyqtardyń ózderi emes, muhıt­tyń arǵy jaǵyndaǵy AQSh. Sol se­kildi, Tramp DSU-da da «aqylǵa syı­maıtyn» erejeler bar ekenin aıta­dy. Dúnıejúzilik uıymǵa múshe memle­ketter ózara saýdada belgili bir taýar­larǵa baj salyǵyn kórsetilgen kórset­kishten asyrmaýy tıis. Bul – uıymnyń erejesi. Degenmen, damýshy elder úshin jeńildikter de qarastyrylǵan. Má­selen, Qazaqstan sekildi damýshy elder Nıderland sekildi damyǵan elderden keletin keı taýarlarǵa baj salyǵyn qalaǵanynsha kótere alady. Bul damýshy elderdi qoldaý úshin qabyldanǵan ortaq sheshim.

Al munyń AQSh pen Qytaı ara­syndaǵy saýda soǵysyna qandaı qaty­sy bar degenge kelsek, Qytaı DSU-ǵa kirgende damýshy el retinde qabyl­dandy. Al qazir Aspanasty elin da­mýshy el dep aıtýǵa bolmaıdy. Tramptyń pikiri de osy. Qytaı – da­myǵan el. Sondyqtan Beıjińge Qyr­ǵyz­stan men Nepalǵa beriletin jeńil­dikterdi bermeý kerek. Alaıda DSU ókilderi Tramptyń bul ýájine kelise qoımady. Nátıjesinde Tramp óz betinshe «ádildik ornatyp», Qytaıdan keletin taýarlarǵa DSU erejesine qa­ra­mastan baj salyǵyn kóterip tas­tady. Al Qytaı, árıne, ózderin áli de damýshy el sanaıdy. DSU jeńil­dik­terin alý úshin olarǵa damýshy el dep tanylǵany tıimdi. DSU ázirge Qytaıdy jaqtap otyr. Bul jerde DSU-nyń da ustanymyn túsinýge bolady. Qytaı ekonomıkalyq qýatty el bolǵanymen, halyqtyń jaǵdaıy men ómir súrý standarttary damyǵan elderdegideı emes. Sol úshin DSU Qytaıdy damyǵan elder qataryna qospaı otyr.

Eger osydan birer jyl buryn sarap­shylar 2020 jyly AQSh-taǵy prezı­denttik saılaýda demokrattar jeńiske jetse, saýda soǵysy toqtaıdy dep bol­jaǵan edi. Alaıda, birer apta buryn demokrattar atynan prezıdenttikke úmitker Maıkl Blýmberg pen Elızabet Ýarren eger prezıdent bolyp saılanatyn bolsa, Qytaıǵa qarsy saıasatty qatańdatatynyn jasyrǵan joq. Olar­dyń pikirinshe, Qytaıdy áriptes el dep emes, qater dep qabyldaý kerek. Qos kan­dıdattyń qazirgi baǵyty bir kezdegi Tramptyń rıtorıkasynan da asyp ketti. Demek, 2020 jyly meıli respýblıkalyqtar jeńsin, meıli demok­rattar saılansyn, Qytaıǵa qarsy saýda soǵysy kúsheımese, báseńdeıin dep turǵan joq.

Qytaı ózgerýi kerek

Sonymen, saýda soǵysy álemdik naryqqa, ekonomıkalyq damýǵa qa­laı kesirin tıgizedi degenge kelsek, Qytaı taýarynyń eń basty tuty­ný­shylarynyń biri AQSh ımportty azaıtsa, Qytaıdyń zaýyttary tapsy­rys­syz qalyp, óndiris azaıa­dy. Al Qytaı óndirisi birinshi kezekte Taıaý Shyǵystaǵy shıkizatpen jumys isteıtini belgili. Iаǵnı, saýda soǵy­synyń kesirinen munaıǵa suranys azaıyp, baǵa da quldyraýy yqtı­mal. Bir qyzyǵy, bul AQSh úshin keri­sinshe tıimdi. 2016 jyldan beri Tramp­tyń týıt­terde OPEK-pen «qyry­lysyp» kele jatqanyn bilemiz. Aq úı basshysynyń pikirinshe, munaı baǵasy qazir jasandy túrde kóterilip otyr. Naryqtyq qunynan áldeqaıda qymbat.

Qoryta aıtar bolsaq, ótken ǵasyrda qurylǵan Dúnıejúzilik saýda uıymy reformalanýy tıis. Bul týraly qazir progressıvti ekonomıster de málimdep otyr. Eger ótken ǵasyrda uıymǵa múshe memleketterge ortaq ereje qoıyp, sol ereje óz deńgeıinde jumys isteı al­ǵan bolsa, qazirgi halyqaralyq saý­da eki el arasyndaǵy ózara kelisimdi qajet etedi. Al Qytaı sekildi memleket­ter úshin tipten erekshe jaǵdaı dep qarastyrý kerek. Qytaı qazir álemdik naryqta óz ornyn saqtap qalǵysy kelse, ishki zańnamany barynsha eýropalyq modelge kóshirý kerek. Bul árıne, ındýstrııalandyrý men zııatkerlik menshikke qatysty. Eger zańnama ózgermeıtin bolsa, tek qana AQSh emes, bolashaqta ózge de damyǵan elder Qytaıdyń qos standartyna qarsylyǵyn bildirmek.