Sonyń ózinde de dál Abaı týraly tolǵanǵanda myna bir jaı tań qaldyrmaı qoımaıdy. Biz «Abaı atamyz» dep sóıleımiz. «Abaı atamyz aıtqandaı» dep áńgime bastaımyz. Sóz mánine tereń úńilip qarasaq, bul bir ǵajap qubylys. Búkil halyqtyń aqyndy nemese jazýshyny ata dep ataýy, janyna sonshalyqty jaqyn tutýy myna jumyr Jer­diń betinde qazaqtan basqa halyqta kezdese qoımasa kerek. Kez­desse de sırek ekeni anyq. Keıde oılap otyrsańyz, Abaı biz úshin aqyn da, fılosof ta, aýdarmashy da, kompozıtor da emes, bárinen buryn ózimizdiń janymyzǵa sonshama jaqyn adamymyz, aǵaıynymyz ba, týysqanymyz ba, aǵamyz ba, atamyz ba, áıteýir bir jaqsy tanıtyn adamymyz sııaqty. Sol adammen talaı ret kezdesken, sóılesken, syrlasqandaımyz, talaı ret aqylyn alǵandaımyz, al keıde ne balalyqpen, ne shalalyqpen almaı ketkendeımiz. Biz ómirimizdi Abaısyz eles­tete almaımyz. Qýansań da, qınalsań da Abaıdyń aldyna barasyń. Jar súıip, bala súıip qýansań da, jaqynyńnyń azasyna kúıip, qaıǵyrsań da Abaı janyńnan tabylady.  Iá, Abaı atamyz bizge kádimgi ózimizdiń atamyz sııaqty. Abaımen aqyl­dasamyz, Abaımen syrlasamyz, Abaıǵa muńymyzdy shaǵamyz, Abaıdan taǵylym alamyz. Abaı biz úshin aramyzda júrgen aqylman, dalamyzda  júrgen danyshpan.  Sondyqtan da uly Abaıdyń bıyl keń kólemde atalatyn 175 jyldyǵy  aqynnyń, oıshyldyń, aýdarmashynyń, kompozıtordyń kezegimen kelip turǵan mereıtoıy ǵana emes, bizdiń árqaısymyzdyń atamyzdyń, halyqtyń rýhanı ákesiniń, bárimizdiń birtýar babamyzdyń bárimiz birigip ótkizetin, bárimizge synaq bolatyn belesti toıy dep qaralýǵa tıisti.

Buıyrtsa, dál solaı bolatyn syńaıly. Onyń bir de biregeı kepili – Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń el gazeti «Egemen Qazaqstan»-nyń keshegi sanynda jarııalanǵan  «Abaı jáne XXI ǵasyrdaǵy Qa­zaqstan» atty kólemdi maqalasy. Ol jaıynda sóz eterdiń aldynda myna jaıdyń basyn ashyp alý kerek.

Abaıdyń basty ulylyǵy onyń kórkem sózdi kemeline keltirgen suńǵyla sýretkerliginde, ózi «óleń – sózdiń patshasy, sóz sarasy» dep ardaqtaǵan poezııasynyń ǵajaıyp qýatynda, aıtarynyń bárin aıshyqtap jetkizetin dara zergerliginde. Onyń álemdik ádebıettiń nebir úzdik úlgilerin tól tilimizge tógiltip túsirgen asqan aýdarmashylyǵy da, óz sózin jan-júrekke jaqynyraq jetkizýdiń jolyn tapqan keremet kompozıtorlyǵy da aldyrmas asý, bólekshe bıiktik. Halqymyz muny jaqsy biledi. Klassık qalamgerimiz Muhtar Áýezovten bastap talaı oıshyldarymyz, ǵalymdarymyz Abaı murasyn jan-jaqty zerttegen, zerdelegen. Bular jaıynda ádebıettanýshylarymyz, til biliminiń ókilderi toı aldynda, toı tusynda  taǵy da tereńirek tolǵana túsýge tıis. Qasym-Jomart Toqaev óz maqalasynda ol jaǵyn kásibı mamandardyń úlesine qaldyryp, óte durys jasaǵan. Prezıdenttiń bul maqaladaǵy negizgi aıtpaǵy –  Abaı sóziniń búgingi zamanymyz úshin de kókeıkestiligi, aqyn atamyzdyń aıtqandarynan halqymyz qazirgideı tarıhtyń tar tusynda qandaı taǵylym alýǵa tıistiligi. Memleket basshysy aqyn jaıynda, fılosof jaıynda dál osy rakýrsta sóıleýi kerek edi.

«Abaı sózi urpaqtyń baǵyt alatyn temirqazyǵyna aınalýy qajet», degen Prezıdent óz maqalasynda aqyn mura­synyń dál qazirgi jańǵyrýǵa qanshalyqty tabıǵı qabysatyndyǵyn aıqara ashyp kórsetken. Eldiń únemi alǵa jyljýyna, ósip-órkendeýine shyn nıetimen tileýles bolǵan, osy ıdeıany barynsha dáriptegen Abaıdyń ǵylymǵa, bilimge shaqyrýy búgin de («búginde» desek dálirek bolar) óte ózekti. Bul oraıda avtordyń «О́skeleń urpaq, Abaı aıtqandaı, ǵylymdy tolyq ıgerse, óz tilin qurmettese ári shyn máninde polıglot bolsa, ultymyzǵa tek ıgilik ákeleri sózsiz», «Intellektýaldy ult qalyptastyrý ıdeıasy Abaıdan bastaý alady» degen oılary óte ornyqty. Osy arada Memleket basshysynyń: «Jastarymyz neǵurlym kóp tildi meńgerse, soǵurlym múmkindigi keńeıedi. Biraq olardyń ana tilin bilýine basa mán bergen jón», «Qazirgideı jańa tarıhı jaǵdaıda bárimiz ana tilimizdiń damýy men dáriptelýine nazar aýdaryp, onyń mártebesin arttyrýymyz kerek» degen sózderine bólekshe mán berilýin qalar edik. Qazaq tili – eń basty qasıettimiz.

Abaı óz halqyn kóshten qalmaýǵa, bas­qalarǵa teńesýge shaqyrǵan edi. Aqynnyń bul amanatyn biz oryndaı aldyq. El bol dep edi – el boldyq. Qazirdiń ózinde álemdegi damyǵan elý eldiń qataryna qosyldyq. Endi ozyq otyzdyqtan oryn alýǵa umtylyp jatyrmyz. «Bizdiń min­detimiz – osy ilgeri kóshke ilesip qana qoımaı, aldyńǵy qatardan oryn alý», deıdi Qasym-Jomart Kemeluly.  Bul iste taǵy da Abaı alǵa tartqan mindetter, Abaı qoıǵan talaptar kómekke keledi. Mysaly, «tolyq adam» týraly aıtqanyn alaıyq. «Biz Abaıdyń «tolyq adam» tujyrymyn qaıta zerdeleýimiz kerek. Bul baǵytta ǵalymdarymyz tyń zertteýlerdi qolǵa alýy qajet. «Tolyq adam» konsepsııasy, shyndap kelgende, ómirimizdiń kez-kelgen salasynyń, memleketti basqarý men bilim júıesiniń, bıznes pen bilim otbasy ınstıtýttarynyń negizgi tuǵyryna aınalýy kerek dep esepteımin», deıdi Prezıdent.

Aqyn sózin jas urpaqqa  osy zamannyń ádis-tásilimen, ótimdi etip, túsinikti etip jetkizý de óte mańyzdy. Abaıdyń tusynda qazaq jazba ádebıetinde balalarǵa  ádeıilep shyǵarma jazý dástúri qalyptaspaǵanyn, sondyqtan jas oqyrmanǵa aqynnyń qat­par-qatpar, qyrtys-qyrtys oılary, qorǵasynnan quıylǵandaı sóz salmaǵy sal­ǵan betten aýyrlyqqa túserin de esker­mese bolmaıdy. Mektepte Abaıdy oqy­týda óleńdi qur jattatýdan boıdy aýlaq salyp, negizgi nazardy nasıhatqa, ınter­pretasııaǵa, germenevtıkaǵa aýdarǵan jón bolady. Bul úshin ozyq ádisteme talap etiledi.

Abaı toıyn ótkizýdegi basty maq­satymyz aqyn shyǵarmalaryn odan ári tany­mal ete túsý ǵana emes. Abaıdy álemge áıgileý ǵana emes. Bul toıdyń tusyn­daǵy basty maqsatymyz búkil halyqtyń ózimizdiń atamyzdyń aldyndaǵy, ult ustazy aldyndaǵy ózindik bir ishteı esep berýine qol jetkizý bolýy kerek dep bilemiz. Bul týraly Toqaev tujyrymy tipti tamasha: «Ulylyqtyń toıy ult aldyndaǵy uly mindettiń údesinen shyǵýdyń jolyn izdeýge umtyldyrýy tıis. Ár azamat osy toıdyń aldynda elimiz, eldigimiz jóninde tereń oılansa deımiz. Abaı bizge neni amanattady? Abaı bizden neni talap etti? Abaı bizden neni kútip edi? Abaı eldiń qaı isine súıinip edi? Sol súıingen isinen úırene aldyq pa? Abaı qazaqtyń qaı isine kúıinip edi? Sol kúıingen isinen jırene aldyq pa? Basqasyn bylaı qoıǵanda, aqyn aıtqan bes asyl isti júzege asyryp, bes dushpandy boıdan qashyryp jatyrmyz ba degen oıdyń tóńireginde tolǵansaq ta talaı jaıǵa qanyǵa alamyz. Abaı murasy – bizdiń ult bolyp birlesýimizge, el bolyp damýymyzǵa jol ashatyn qasterli qundylyq».

О́tpeli kezeńdegi ýaqytsha qıyn­shylyqtar tusynda halyqtyq minezimizdi, ulttyq qalpymyzdy ózgertip almaýymyz óte mańyzdy bolyp tur. Abaı aıtqan minderdiń ústine jahandanýdyń jelimen jetken jańa jamandyqtardy jamap qalýdan saqtaný da udaıy jadymyzda júrýge tıis. Prezıdent muny da eskertedi: «Bizge, Abaı aıtqandaı, artyq maqtanǵa salyný, ózgeni qor, ózimizdi zor sanaý, daý qýý áste jaraspaıdy. Ár qadamymyzdy anyq basyp, álemde jáne elimizde bolyp jatqan oqıǵalardy baıyppen saraptaı bilýimiz qajet. Turaqtylyq pen damýymyzdyń kepili bolǵan tatýlyq pen birlikti bárinen joǵary qoıǵan abzal. Memleket múddesin kózdesek, áýeli sabaqtastyq saqtalyp, tógilgen ter men atqarǵan eńbektiń dalaǵa ketpeýin oılaıyq».

Otyz toǵyzynshy sózinde atamyz bizdiń ata-babalarymyzdyń «bul zamandaǵylardan eki artyq minezi bar eken» dep kórsetip, sol eki minezdiń biri retinde aldymen aýyzbirshiligin aıtqan. Sonan keıin «Ekinshisi – namysqor keledi eken» degen. «Aty atalyp, arýaq shaqyrylǵan jerde aǵaıynǵa ókpe, arazdyqqa qaramaıdy eken, janyn salysady eken» degen. Ata-babalarymyzdyń boıyndaǵy sol aýyzbirshilik te, sol namysqorlyq ta bizge jańa myńjyldyqta, jańa ǵasyrda aýadaı qajet. Aýyzbirshiligimiz bolsa, namysqorlyǵymyz bolsa, biz almaıtyn qamal qalmaıdy, biz aspaıtyn asý qalmaıdy. Abaı ataǵan eń qarapaıym talaptardy oryndasaq ta, mysaly, boıymyzda, oıymyzdan talabymyz, eńbegimiz, tereń oıymyz, qanaǵatymyz, raqymymyz tabylsa da, boıymyzdan, oıymyzdan ósekti, ótirikti, maqtanshaqtyqty, erinshektikti, beker mal shashpaqtyqty shyǵarsaq ta, talaı isti tyndyramyz. Prezıdent sózimen aıtar bolsaq, «Jalpy, ómirdiń qaı salasynda da Abaıdyń aqylyn alsaq, aıtqanyn istesek, el retinde eńselenemiz, memleket retinde muratqa jetemiz».

Abaı murasy – úırenerlik úzdik úlgi.

Saýytbek ABDRAHMANOV,

Májilis depýtaty