Vırtýaldy vırýs

«Taıaqtyń eki ushy bar» degendeı, taıaq bolǵan soń onyń qaı ushy da ońaı tımeıtini anyq. Tótennen kelgen indettiń ilmegine túsip qalmaý úshin kópshilikten irgemizdi barynsha aýlaq ustap baqqanymyzben, burynnan bar «aýrýdy» odan saıyn qozdyryp jibergen sııaqtymyz. Bul jerde aýrý degendi budan bylaı tyrnaqshaǵa alyp jazýdyń da qajeti joq. О́ıtkeni ótken jyly Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy kompıýterge táýeldilikti resmı túrde aýrýlardyń halyqaralyq statıstıkalyq klassıfıkasııasyna qosty.

DDU bul jańa aýrýdy Dúnıejúzi­lik densaýlyq saqtaý assambleıasynyń 72-sessııa­synda tirkedi. Atalǵan sheshimdi 194 qa­ty­sýshy qoldaǵan. Adam kompıýterlik oıyn­darmen ásire áýestenip, ómirlik qundy­lyq­tardy qunttamaı, otbasylyq, áleýmet­tik, bilim, kásibı turǵydan aýytqý­shy­lyq­tar baıqalsa, mundaı belgiler aýrý­dyń sımptomdary retinde tanylady.

Osylaısha onlaın tirshiliktiń opa taptyrmas oıyn-saýyǵymen kúres kúsheıe bastaǵanda jahandy jahannamǵa aınaldyryp jibere jazdaǵan joıqyn vırýs kelip, barlyq dúnııaýı máselelerdi bir shetke ysyryp qoıdy. Tipti DDU basshysy Tedros Adanom Gebreıesýstiń ózi qoǵamnyń bútindigi úshin, koronavırýsty jeńý úshin kópshilikti áleýmettik araqashyqtyq saqtap, úılerinde kompıýterlik oıyndar oınaýǵa shaqyrdy.

Degenmen dertine dert jamaǵan dimkás qoǵam kez kelgen dúnıeniń shegin, shamasyn bilgen jón. Sebebi pandemııadan keıin de ómir bar, bolashaqty, urpaq saýlyǵyn oılaý kerek. Onsyz da qazirgi onlaın oqý júıesi balalardyń vırtýaldy oıyndarǵa kóbirek kóńil bólýine jetelep otyr. Qashyqtan oqytyp, qansha jerden qadaǵalaǵanmen, oıyny qanbaǵan balanyń oıy basqa jaqqa aýyp turady. Onyń ústine qazir kópshiliktiń qolynan gadjet túspeıtini eskerilip, birinen soń biri túrli oıyn-saýyq qosymshalary shyǵyp jatyr. Karantın kezinde keńinen tanylyp, taralǵan jeliler qanshama? Ásirese jastar jaǵy TikTok jelisiniń jeligine túsip ketkenin kóz kórip otyr.

We Are Social jáne Hootsuite saraptamalyq toptarynyń esebi boıynsha jyl basynda jer betindegi halyqtyń 60 paıyzǵa jýyǵy onlaında bolǵan eken. Naqtyraq aıtsaq, 2020 jyldyń basynda 4,5 mıllıardtan asa adam ınternetti paıdalansa, áleýmettik jelilerdiń aýdıtorııasy 3,8 mıllıardqa jetken. Al mobıldi telefondy 5,19 mıllıard adam paıdalanady. Ortasha esep boıynsha adam kún saıyn 6 saǵat 43 mınýtyn ınternetke arnaıdy eken, ıaǵnı bir adam jylyna 100-den asa kúnin ınternette ótkizedi. Eger adam shamamen 8 saǵat uıyqtasa, qalǵan sergek ýaqytynyń 40 paıyzynda onlaın bolady. Bul – indet kúshine mingenge deıingi derek. Odan beri jahan jurty túgelge jýyq ınternetke baılanǵan bolar.

Ekranǵa telmirgen qoǵamnyń aýrýy asqy­na túskeni anyq. Buryn da telefonnan bas kótermeıtin jurttyń qazir sanaly ýaqy­ty onlaında ótip jatyr. Kalıfornııa ýnı­versıtetiniń zertteýshileri adamnyń zeıin qoıýy akvarıým balyǵynyń deńgeıine deıin tómendegenin, amerıkalyqtar smartfonyna kúnine 150 ret, shamamen ár 5-10 mınýt saıyn nazar salatynyn atap kórsetipti. Al oıyn balasynyń gadjetke qansha ýaqytyn jumsaıtynyn baǵamdaı berińiz. Munyń bári aqyl-oı energııasyn tıimsiz paıdalanýdyń, tipti joıýdyń tikeleı joly bolyp otyr.

Internettiń ıirimine túsip ketken qoǵam­dy vırtýaldy vırýs meńdep barady. Zoraıyp kele jatqan gadjetke táýel­diliktiń zııanyn aıtyp baıbalam salǵan mamandar bul dert­tiń de daýasyn izdep álek. Qazir alpaýyt IT kompanııalary ınter­netke jumsaıtyn ýaqyt­ty qadaǵalaıtyn qyzmetterin iske qo­syp jatyr. Sondaı-aq onlaın belsendilik­ti baqylaýǵa kómektesetin Forest, Checky, Instant qosymshalary nemese Track Time, Rescue Time baǵdarlamalary bar. Biraq munyń bári qalaýymyzǵa shekteý bola almaıdy. Sondyqtan árkim ózin, otbasyn qolǵa alyp, bir aýyq ınternetten boıyn aýlaq ustaýǵa tárbıeleý kerek, kontentterdi talǵammen tutynyp, sıfrly dıetaǵa otyrý qajet.