1937-1938 jyldary saıası qý­ǵyn-súrgin jeke tulǵalarǵa qarsy uıym­dastyrylǵan sharalardyń eń sharyqtaý kezeńi boldy. Qazaqtyń zııa­ly qaýymy partııa qaıratkerleriniń asyra silteýin qatty synǵa aldy. Alash ıdeıasyndaǵy qaıratkerlerdiń jemisti eńbek jyldary ‒ aqyl hám júrek aıbatymen kúresken 1907 jyldan 1937 jylǵa deıingi 30 jyldaı ýaqytty qamtıdy. Mamyrdyń sońǵy kúnin qazaq qoǵamy qara jamylyp qarsy alady. Sebebi bul kún saıası qýǵyn súrgin-qurbandaryn eske alatyn azaly kún, qazaqqa qarsy jasalǵan genosıdtiń tańbasy kúntizbege basylyp, resmı túrde atalyp kele jatqanyna ‒ 23 jyl.

 Alash ıdeıasy ‒ qazaqtyń ulttyq ıdeıasynyń temirqazyǵy boldy. Ult kósemi Álıhan Bókeıhanovtyń tóńiregine toptasqan Alash zııaly­larynyń isteri de, qaldyrǵan asyl muralary da orasan zor. XIX ǵasyr­dyń sońynda birqatar ákimshilik jáne sot reformalary júrgizildi. Ná­tıjesinde, jergilikti ózin ózi bas­­­qarýdyń qaldyqtary joıyldy, pat­­shalyqtyń áleýmettik bazasyn keńeıtý úshin sharýalar, kazaktar, she­neýnikter túrindegi eýropalyq ha­lyqty qazaq jerlerine kóshirý bo­ıyn­sha keń aýqymdy naýqan júzege asyryldy, baıyrǵy turǵyndar tur­ǵylyqty jerlerden májbúrlep shy­ǵaryldy.

Bıýrokratııalyq jáne ımperııalyq ozbyrlyqpen qatar júretin áleýmettik jáne ulttyq qysym halyqtyń jappaı narazylyǵyn týdyrdy. Narazylyq qozǵalystyń ósýine 1905-1907 jyl­dardaǵy birinshi orys revolıýsııasy qatty áser etti. Osy jaǵdaıda zııa­ly qaýym ókilderi ult-azattyq qoz­ǵa­lysty basqarýdy óz moınyna aldy. Álıhan Bókeıhanov, Ahmet Baı­tur­synov, Mirjaqyp Dýlatov jáne taǵy basqa ulttyq elıta patshalyq saıa­satqa qarsy kúrestiń zańdy nysandaryn tańdady. Petısııa qurastyrý, mem­lekettik Dýmanyń minberin paıdalaný, partııany uıymdastyrý, gazet shyǵarý tárizdi is qolǵa alyndy. Elde júrip jatqan saıası ıdeologııany kókshelik Alash tulǵalary qoldap, tarıh sahnasynda erekshe oryn aldy. Solardyń ishinen atap aı­tatyn bolsaq, erekshelenetinder J.Tileýlın, Á.Dosov, Z.Temirbekov, H.Bolǵanbaev, A.Turlybaev, Sh.Álja­nov, M.Káshimovter.

HH ǵasyrdyń birinshi shıreginde qazaq eliniń bolashaǵy úshin Alashtyń azattyǵy úshin kúreske túsken, erler­diń ishinde áli de bolsa esimi anyq aıtylmaı júrgen qaıratkerler bar. Ábilqaıyr Dosov ‒ memleket jáne qoǵam qaıratkeri. Kókshetaý ýezi, Qotyrkól bolysynda (qazirgi Aqmola oblysy) týǵan. 1916 jyly Omby orys-qyrǵyz (qazaq) jetim balalar pansıonyna ornalasyp, qazaq oqýshy jastarynyń «Birlik» mádenı-aǵartý úıirmesine múshe bolǵan. 1917 jyly Qazan tóńkerisinen keıin Omby qyrǵyz (qazaq) keńesi jáne oblystyq revolıýsııalyq trıbýnal músheligine saılandy. Keıinnen tótenshe komıssııanyń erekshe otrıadyn basqarǵan. Kókshetaý oblystyq tótenshe komıssııasynyń ınspektory, Reseı Kommýnıstik (bolshevıkter) partııasy Ortalyq Komıtetiniń Sibir bıýrosy janyndaǵy tatar, qyrǵyz (qazaq) seksııasynyń hatshysy, «Kedeı sózi» gazetiniń redaktory qyzmetterin atqarǵan. 1920 jyly qazan aıynda ótken Qazaq keńesteriniń 1-quryltaı sezinde Qazaq AKSR Ortalyq Atqarý Komıtetiniń tóralqa múshesi jáne hatshysy bolyp saılanǵan. 1922-1926 jyldary Semeı gýbernııalyq atqarý komıtetiniń, Túrkistan oblys­tyq revolıýsııalyq komıtetiniń, Oral oblystyq atqarý komıtetiniń tóra­ǵasy qyzmetterin atqardy. 1926-1927 jyldary Qazaqstannyń Búkil­reseılik Ortalyq Atqarý Komı­teti ja­nyndaǵy ókili boldy. 1927-1930 jyldary Búkilreseılik Ortalyq Atqarý Komıteti tóralqasynyń múshesi, 1930-1937 jyldary Búkil­odaq­­tyq Kommýnıster partııasy Ortalyq Komıtetiniń nusqaýshysy, Shyǵys Qazaqstan oblystyq partııa komıtetiniń ekinshi hatshysy, Aqtóbe oblystyq partııa komıtetiniń birinshi hatshysy, 1936 jyly Oń­tús­tik Qazaqstan oblystyq partııa komıtetiniń hatshysy, 1937 jyl­­dan Shymkent qalalyq partııa komıtetiniń birinshi hatshysy qyz­metterin atqarǵan. 1933-1937 jyldary Búkilodaqtyq Kommýnıster partııasy Qazaqstan ólkelik komıtetiniń, Qazaqstan Kommýnıstik partııasy Ortalyq Komıtetiniń, Búkilreseılik Ortalyq Atqarý Komıteti jáne Qa­zaq Ortalyq Atqarý Komıtetiniń mú­shesi bolyp saılanǵan. Ábilqaıyr Ysqaquly 1937 jyly 28 qarashada jalǵan saıası aıyppen tutqyndalyp, 1938 jyly 8 naýryzda KSRO Joǵarǵy Soty Áskerı alqasynyń úkimimen atý jazasyna kesilgen. 1956 jyly 12 qazanda aqtalǵan.

Alash qozǵalysynyń aıtýly qaı­ratkeri, Kókshelik tulǵaly aza­mat Zarap Temirbekov ‒ belgili qoǵam qaıratkeri, jýrnalıst. 1923-1925 jyldary Petropavl pedagogıka tehnıkýmynda, 1931 jyly Más­keýdegi kommýnıstik jýrnalıs­ter ınstıtýtynda oqydy. 1925-1929 jyldary Petropavl, Aqtóbe, Jetisý gýbernııasynyń komsomol komı­tetterinde qyzmet atqardy. 1930 jyly «Eńbekshi qazaq» («Egemendi Qazaqstan») gazetine partııa bóliminiń meńgerýshisi qyzmetine aýystyryldy. 1931-1934 jyldary Atbasar, Aqmola aýdany partııa komıtetterinde, «Lenın týy» gazetinde qyzmet istedi. 1934-1935 jyldary Qaraǵandy oblystyq kom­­so­mol komıtetiniń hatshysy, 1935-1937 jyldary respýblıkalyq «Lenınshil jas» gazetiniń redaktory. О́miriniń sońǵy kezinde Qazaqstan K(b)P OK-de bólim meńgerýshisi bolyp qyzmet jasady. «Jańa ómir», «Jantalas» shyǵarmalarymen qatar N.Ostrovskııdiń «Qurysh qalaı shynyqty» romanyn qazaq tiline aýdarǵan. 1937 jyly repressııaǵa ushyrap, 1938 jyly atý jazasyna kesildi. Zarap Musaulynyń jary halyq jaýynyń jary retinde sottaldy jáne jeti jyl boıy Otanyna opasyzdyq jasaǵandardyń áıelderine arnalǵan Aqmola lagerine qamaldy. Stalındik qýǵyn-súrgin kezinde kiná­siz sottalǵan Zarap Musaulynyń adal esimi aqtalǵansha 25 jyl ótti.

Saıası kúresker, jalyndy jýr­na­lıst, qazaq baspasóziniń qalyp­tasýyna atsalysqan tulǵanyń biri – Haıretdın  Bolǵanbaev. Ol 1894 jyly dúnıege kelgen. Kórnekti Alash qaıratkeri, jýrnalıst, Orynborda Hýsaınııa medresesinde oqyp, bilim alǵan. Alǵashqy maqalalary «Qazaq» gazetinde jarııalanǵan. 1917 jyly ótken I jáne II jalpy qazaq-qyrǵyz sezine delegat bolyp qatysqan. 1917-1918 jyldary Alash komıtetin qurýǵa jár­demdesken. 1918-1919 jyldary Tashkent qalasyndaǵy pedagogıkalyq kýrs­ta oqıdy. 1919-1921 jyldary Tashkent, Orynbor qalalarynda mu­ǵalimdik qyzmet atqarady. Onyń tý­ǵan eli men jerine arnalǵan maqa­la­lary «Qazaq» jáne «Saryarqa» gazetterinde jıi jarııalanyp otyrdy. Birneshe jyl boıy «Birlik týy» atty baspasóz gazetinde  jumys atqarady. Aǵartý isine óte kóp úles qosty. Ol Qyzyljarda, Aqmolada, Tashkentte oqýshylarǵa sabaq berip, oqý-bilim salasyn uıymdastyryp, Ahmet Baıtursynov bastaǵan aǵartý isin damytty. Bul jóninde zamandastary Á.Bókeıhanov, A.Baıtursynuly, M.Dýlatov, M.Shoqaıdyń eńbekte­rinen aıqyn baıqaýǵa bolady. Haı­retdın Bolǵanbaev ta Alash qoz­ǵalysynyń belsendi múshesi, Túr­kistandaǵy jańa memleket qurýǵa bar kúsh-jigerin salǵan iri tulǵa. Pe­tropavlda gýbernııalyq halyq aǵartý bólimi meńgerýshisiniń orynbasary, pedtehnıkým men keńes partııa mek­tebiniń muǵalimi, keńes partııa mek­tebi oqý bóliminiń meńgerýshisi qyz­metin atqardy. Jazyqsyz jala­men KSRO Halyq Komıssarlary Keńesi janyndaǵy OGPÝ-dyń 1930 jyly 4 sáýirdegi tergeý qaýlysynda «1921 jyly Orynbor qalasynda kontrrevolıýsııalyq uıym quryp, Ortalyq Azııadaǵy Valıdovpen baılanys jasaǵany úshin jáne Goloshekınge qastandyq áreket ja­saýǵa tyrysqany úshin» degen aıyppen sol jyldyń úkimimen Arhan­gelsk pen Syktyv­kar­ǵa aıdaýǵa jiberiledi. 1934 jyly kóktemde aıyp­­talý merzimi aıaqtalyp eline qaıta oralady, biraq bas qalada tu­rýǵa ruqsat bermeı, ońtústiktegi Qaplanbek zoovettehnıkýmynda us­tazdyq qyzmet etýge jiberdi. Osynda 1937 jyly 21 sáýirde qaıta ustalyp, 21 qarashada Tashkentte atyldy. XX ǵasyrdyń basynda qazaq elinde ozyq oıly, halqynyń bolashaǵy úshin eńbek sińirgen, el múddesin korǵaǵan zııaly kaýym kalyptasqany belgili. Sanynyń azdyǵyna qara­mastan kazaqtyń ulttyq-demokra­tııalyq ın­tel­lıgensııasy zor áleý­mettik, qoǵamdyq-saıası máni bar má­selelermen aınalysty. Solardyń katarynda kók­shetaýlyq Naýan Haziret, Mámbetáli Serdalın. Aıdarhan Tur­lybaev, Sháımerden Qosshyǵulov ta boldy.

Janargúl QURMANǴALIEVA,

J.Mýsın atyndaǵy Kókshetaý joǵary qazaq pedagogıkalyq kolledjiniń tarıh pániniń oqytýshysy