Elimizdiń ótkenin jańǵyrtý – ár azamattyń qasıetti boryshy. Qazir mamandarǵa tarıhty shynaıy qalpyna keltirý mindeti qoıylyp otyr. Halyqtyń ulttyq sana-sezimin oıatýda, onyń rýhanı jańǵyrýynda el úshin eńbek etken ulttyq ıntellıgensııa ókilderiniń qyzmetin ǵylymı turǵyda taldap, túsindirýdiń qajettiligi óte zor. Osyndaı tulǵalardyń qatarynda «Alash» qozǵalysynyń qaıratkerleri de bar.

Sýretti túsirgen Erlan Omar, EQ
1937-1938 jyldary saıası qýǵyn-súrgin jeke tulǵalarǵa qarsy uıymdastyrylǵan sharalardyń eń sharyqtaý kezeńi boldy. Qazaqtyń zııaly qaýymy partııa qaıratkerleriniń asyra silteýin qatty synǵa aldy. Alash ıdeıasyndaǵy qaıratkerlerdiń jemisti eńbek jyldary ‒ aqyl hám júrek aıbatymen kúresken 1907 jyldan 1937 jylǵa deıingi 30 jyldaı ýaqytty qamtıdy. Mamyrdyń sońǵy kúnin qazaq qoǵamy qara jamylyp qarsy alady. Sebebi bul kún saıası qýǵyn súrgin-qurbandaryn eske alatyn azaly kún, qazaqqa qarsy jasalǵan genosıdtiń tańbasy kúntizbege basylyp, resmı túrde atalyp kele jatqanyna ‒ 23 jyl.
Alash ıdeıasy ‒ qazaqtyń ulttyq ıdeıasynyń temirqazyǵy boldy. Ult kósemi Álıhan Bókeıhanovtyń tóńiregine toptasqan Alash zııalylarynyń isteri de, qaldyrǵan asyl muralary da orasan zor. XIX ǵasyrdyń sońynda birqatar ákimshilik jáne sot reformalary júrgizildi. Nátıjesinde, jergilikti ózin ózi basqarýdyń qaldyqtary joıyldy, patshalyqtyń áleýmettik bazasyn keńeıtý úshin sharýalar, kazaktar, sheneýnikter túrindegi eýropalyq halyqty qazaq jerlerine kóshirý boıynsha keń aýqymdy naýqan júzege asyryldy, baıyrǵy turǵyndar turǵylyqty jerlerden májbúrlep shyǵaryldy.
Bıýrokratııalyq jáne ımperııalyq ozbyrlyqpen qatar júretin áleýmettik jáne ulttyq qysym halyqtyń jappaı narazylyǵyn týdyrdy. Narazylyq qozǵalystyń ósýine 1905-1907 jyldardaǵy birinshi orys revolıýsııasy qatty áser etti. Osy jaǵdaıda zııaly qaýym ókilderi ult-azattyq qozǵalysty basqarýdy óz moınyna aldy. Álıhan Bókeıhanov, Ahmet Baıtursynov, Mirjaqyp Dýlatov jáne taǵy basqa ulttyq elıta patshalyq saıasatqa qarsy kúrestiń zańdy nysandaryn tańdady. Petısııa qurastyrý, memlekettik Dýmanyń minberin paıdalaný, partııany uıymdastyrý, gazet shyǵarý tárizdi is qolǵa alyndy. Elde júrip jatqan saıası ıdeologııany kókshelik Alash tulǵalary qoldap, tarıh sahnasynda erekshe oryn aldy. Solardyń ishinen atap aıtatyn bolsaq, erekshelenetinder J.Tileýlın, Á.Dosov, Z.Temirbekov, H.Bolǵanbaev, A.Turlybaev, Sh.Áljanov, M.Káshimovter.
HH ǵasyrdyń birinshi shıreginde qazaq eliniń bolashaǵy úshin Alashtyń azattyǵy úshin kúreske túsken, erlerdiń ishinde áli de bolsa esimi anyq aıtylmaı júrgen qaıratkerler bar. Ábilqaıyr Dosov ‒ memleket jáne qoǵam qaıratkeri. Kókshetaý ýezi, Qotyrkól bolysynda (qazirgi Aqmola oblysy) týǵan. 1916 jyly Omby orys-qyrǵyz (qazaq) jetim balalar pansıonyna ornalasyp, qazaq oqýshy jastarynyń «Birlik» mádenı-aǵartý úıirmesine múshe bolǵan. 1917 jyly Qazan tóńkerisinen keıin Omby qyrǵyz (qazaq) keńesi jáne oblystyq revolıýsııalyq trıbýnal músheligine saılandy. Keıinnen tótenshe komıssııanyń erekshe otrıadyn basqarǵan. Kókshetaý oblystyq tótenshe komıssııasynyń ınspektory, Reseı Kommýnıstik (bolshevıkter) partııasy Ortalyq Komıtetiniń Sibir bıýrosy janyndaǵy tatar, qyrǵyz (qazaq) seksııasynyń hatshysy, «Kedeı sózi» gazetiniń redaktory qyzmetterin atqarǵan. 1920 jyly qazan aıynda ótken Qazaq keńesteriniń 1-quryltaı sezinde Qazaq AKSR Ortalyq Atqarý Komıtetiniń tóralqa múshesi jáne hatshysy bolyp saılanǵan. 1922-1926 jyldary Semeı gýbernııalyq atqarý komıtetiniń, Túrkistan oblystyq revolıýsııalyq komıtetiniń, Oral oblystyq atqarý komıtetiniń tóraǵasy qyzmetterin atqardy. 1926-1927 jyldary Qazaqstannyń Búkilreseılik Ortalyq Atqarý Komıteti janyndaǵy ókili boldy. 1927-1930 jyldary Búkilreseılik Ortalyq Atqarý Komıteti tóralqasynyń múshesi, 1930-1937 jyldary Búkilodaqtyq Kommýnıster partııasy Ortalyq Komıtetiniń nusqaýshysy, Shyǵys Qazaqstan oblystyq partııa komıtetiniń ekinshi hatshysy, Aqtóbe oblystyq partııa komıtetiniń birinshi hatshysy, 1936 jyly Ońtústik Qazaqstan oblystyq partııa komıtetiniń hatshysy, 1937 jyldan Shymkent qalalyq partııa komıtetiniń birinshi hatshysy qyzmetterin atqarǵan. 1933-1937 jyldary Búkilodaqtyq Kommýnıster partııasy Qazaqstan ólkelik komıtetiniń, Qazaqstan Kommýnıstik partııasy Ortalyq Komıtetiniń, Búkilreseılik Ortalyq Atqarý Komıteti jáne Qazaq Ortalyq Atqarý Komıtetiniń múshesi bolyp saılanǵan. Ábilqaıyr Ysqaquly 1937 jyly 28 qarashada jalǵan saıası aıyppen tutqyndalyp, 1938 jyly 8 naýryzda KSRO Joǵarǵy Soty Áskerı alqasynyń úkimimen atý jazasyna kesilgen. 1956 jyly 12 qazanda aqtalǵan.
Alash qozǵalysynyń aıtýly qaıratkeri, Kókshelik tulǵaly azamat Zarap Temirbekov ‒ belgili qoǵam qaıratkeri, jýrnalıst. 1923-1925 jyldary Petropavl pedagogıka tehnıkýmynda, 1931 jyly Máskeýdegi kommýnıstik jýrnalıster ınstıtýtynda oqydy. 1925-1929 jyldary Petropavl, Aqtóbe, Jetisý gýbernııasynyń komsomol komıtetterinde qyzmet atqardy. 1930 jyly «Eńbekshi qazaq» («Egemendi Qazaqstan») gazetine partııa bóliminiń meńgerýshisi qyzmetine aýystyryldy. 1931-1934 jyldary Atbasar, Aqmola aýdany partııa komıtetterinde, «Lenın týy» gazetinde qyzmet istedi. 1934-1935 jyldary Qaraǵandy oblystyq komsomol komıtetiniń hatshysy, 1935-1937 jyldary respýblıkalyq «Lenınshil jas» gazetiniń redaktory. О́miriniń sońǵy kezinde Qazaqstan K(b)P OK-de bólim meńgerýshisi bolyp qyzmet jasady. «Jańa ómir», «Jantalas» shyǵarmalarymen qatar N.Ostrovskııdiń «Qurysh qalaı shynyqty» romanyn qazaq tiline aýdarǵan. 1937 jyly repressııaǵa ushyrap, 1938 jyly atý jazasyna kesildi. Zarap Musaulynyń jary halyq jaýynyń jary retinde sottaldy jáne jeti jyl boıy Otanyna opasyzdyq jasaǵandardyń áıelderine arnalǵan Aqmola lagerine qamaldy. Stalındik qýǵyn-súrgin kezinde kinásiz sottalǵan Zarap Musaulynyń adal esimi aqtalǵansha 25 jyl ótti.
Saıası kúresker, jalyndy jýrnalıst, qazaq baspasóziniń qalyptasýyna atsalysqan tulǵanyń biri – Haıretdın Bolǵanbaev. Ol 1894 jyly dúnıege kelgen. Kórnekti Alash qaıratkeri, jýrnalıst, Orynborda Hýsaınııa medresesinde oqyp, bilim alǵan. Alǵashqy maqalalary «Qazaq» gazetinde jarııalanǵan. 1917 jyly ótken I jáne II jalpy qazaq-qyrǵyz sezine delegat bolyp qatysqan. 1917-1918 jyldary Alash komıtetin qurýǵa járdemdesken. 1918-1919 jyldary Tashkent qalasyndaǵy pedagogıkalyq kýrsta oqıdy. 1919-1921 jyldary Tashkent, Orynbor qalalarynda muǵalimdik qyzmet atqarady. Onyń týǵan eli men jerine arnalǵan maqalalary «Qazaq» jáne «Saryarqa» gazetterinde jıi jarııalanyp otyrdy. Birneshe jyl boıy «Birlik týy» atty baspasóz gazetinde jumys atqarady. Aǵartý isine óte kóp úles qosty. Ol Qyzyljarda, Aqmolada, Tashkentte oqýshylarǵa sabaq berip, oqý-bilim salasyn uıymdastyryp, Ahmet Baıtursynov bastaǵan aǵartý isin damytty. Bul jóninde zamandastary Á.Bókeıhanov, A.Baıtursynuly, M.Dýlatov, M.Shoqaıdyń eńbekterinen aıqyn baıqaýǵa bolady. Haıretdın Bolǵanbaev ta Alash qozǵalysynyń belsendi múshesi, Túrkistandaǵy jańa memleket qurýǵa bar kúsh-jigerin salǵan iri tulǵa. Petropavlda gýbernııalyq halyq aǵartý bólimi meńgerýshisiniń orynbasary, pedtehnıkým men keńes partııa mektebiniń muǵalimi, keńes partııa mektebi oqý bóliminiń meńgerýshisi qyzmetin atqardy. Jazyqsyz jalamen KSRO Halyq Komıssarlary Keńesi janyndaǵy OGPÝ-dyń 1930 jyly 4 sáýirdegi tergeý qaýlysynda «1921 jyly Orynbor qalasynda kontrrevolıýsııalyq uıym quryp, Ortalyq Azııadaǵy Valıdovpen baılanys jasaǵany úshin jáne Goloshekınge qastandyq áreket jasaýǵa tyrysqany úshin» degen aıyppen sol jyldyń úkimimen Arhangelsk pen Syktyvkarǵa aıdaýǵa jiberiledi. 1934 jyly kóktemde aıyptalý merzimi aıaqtalyp eline qaıta oralady, biraq bas qalada turýǵa ruqsat bermeı, ońtústiktegi Qaplanbek zoovettehnıkýmynda ustazdyq qyzmet etýge jiberdi. Osynda 1937 jyly 21 sáýirde qaıta ustalyp, 21 qarashada Tashkentte atyldy. XX ǵasyrdyń basynda qazaq elinde ozyq oıly, halqynyń bolashaǵy úshin eńbek sińirgen, el múddesin korǵaǵan zııaly kaýym kalyptasqany belgili. Sanynyń azdyǵyna qaramastan kazaqtyń ulttyq-demokratııalyq ıntellıgensııasy zor áleýmettik, qoǵamdyq-saıası máni bar máselelermen aınalysty. Solardyń katarynda kókshetaýlyq Naýan Haziret, Mámbetáli Serdalın. Aıdarhan Turlybaev, Sháımerden Qosshyǵulov ta boldy.
Janargúl QURMANǴALIEVA,
J.Mýsın atyndaǵy Kókshetaý joǵary qazaq pedagogıkalyq kolledjiniń tarıh pániniń oqytýshysy
Túrkistan oblysynda úshem ómirge keldi
Qoǵam • Búgin, 18:01
Elordalyq mektepterde «Anamnyń kúlkisi» atty onlaın-kórme uıymdastyryldy
Qoǵam • Búgin, 17:58
COVID termıni qazaqsha «janýarlardy nómirleý» degendi bildire me?
Qoǵam • Búgin, 17:47
Prezıdent tapsyrmasymen agroónerkásiptik keshendi damytý úshin jumystar júrgizilýde
Qazaqstan • Búgin, 17:47
Asqar Moldaǵalı karateden Qazaqstan komandasynyń bas bapkeri bolyp bekitildi
Sport • Búgin, 17:43
Qytaıda mıllıarderler sany myńnan asty
Álem • Búgin, 17:38
Bas múftı: Elimizdegi meshitter qazaqy stılde bolýy tıis
Rýhanııat • Búgin, 17:28
Facebook Tájikstanǵa salyq tóleıtin boldy
Álem • Búgin, 17:21
Áleýmettik jelilerde PTR-testileý nátıjeleri kórsetilgen jalǵan blankiler taratylýda
Qoǵam • Búgin, 17:20
2020 jyly tólem uıymdary kórsetetin qyzmetter kólemi 15%-ǵa ósti
Qarjy • Búgin, 17:11
Taılandta koronavırýsqa qarsy vaksınasııa bastaldy
Álem • Búgin, 17:08
Koronavırýs gúl arqyly juǵa ma?
Koronavırýs • Búgin, 17:08
Elordada týberkýlezge qarsy 4 myńnan astam adam tekserildi
Medısına • Búgin, 17:02
Pandemııa kezinde áleýmettik jobalarǵa atsalysqan tulǵalar marapattaldy
Aımaqtar • Búgin, 16:56
Qazaqstan men Tájikstan arasyndaǵy áýe reısteri qaıta ashylady
Qoǵam • Búgin, 16:47
Qoǵam qaıratkeri Bolathan Taıjandy eske alý is-sharasy ótti
Qoǵam • Búgin, 16:40
Almatyda páter urylary ustaldy
Aımaqtar • Búgin, 16:37
Almatydaǵy perzenthanada bir áıel qaıtys boldy
Qoǵam • Búgin, 16:21
Qyzylordada muǵalimderge vaksına salynyp jatyr
Aımaqtar • Búgin, 16:09
Shymkenttik ustaz 18 jyl boıyna olımpıada júldegerlerin daıyndaǵan
Ońtústik Qazaqstan • Búgin, 16:09
Áskerı polısııa organdary týraly zań jobasy ázirlendi
Qoǵam • Búgin, 15:57
Qazaqstanda áıelder kásipkerligin damytý boıynsha ortalyqtar ashylady
Qazaqstan • Búgin, 15:50
Qylmystyq is: О́skemendik tárbıeshi balalarǵa zábir kórsetken
Aımaqtar • Búgin, 15:40
Almaty koronavırýs boıynsha «sary» aımaqta
Aımaqtar • Búgin, 15:34
Elektrondy eńbek bırjasynda servıster jetildirildi
Tehnologııa • Búgin, 15:33
Qaraǵandydaǵy kópqabatty úıdiń kireberisinen tastandy náreste tabyldy
Qoǵam • Búgin, 15:17
Almaty oblysynda 30 mln teńgeniń jylqysyn urlaǵan qylmystyq top ustaldy
Aımaqtar • Búgin, 15:13
ShQO turǵyny páterinde oq-dári saqtaǵan
Aımaqtar • Búgin, 15:05
Shahtada eki jumysshyny topyraq basyp qalǵan
Oqıǵa • Búgin, 15:03
Ań aýlaý erejesin buzǵandarǵa qandaı jaza qoldanylady?
Qazaqstan • Búgin, 14:57
Nazarbaev ortalyǵy men О́zbekstannyń Islam órkenıeti ortalyǵy yntymaqtastyq memorandýmyna qol qoıdy
Qazaqstan • Búgin, 14:57
Qyzdar ýnıversıtetiniń ǵalymdary 51 mln teńgeniń grantyn utty
Aımaqtar • Búgin, 14:55
Almatylyq stýdentter respýblıkalyq baıqaýdyń jeńimpazy atandy
Aımaqtar • Búgin, 14:52
Karateden Qazaqstan komandasynyń bas bapkeri bekitildi
Taǵaıyndaý • Búgin, 14:50
Almatyda aǵylshyn tilinen ótken bilim saıysy márege jetti
Bilim • Búgin, 14:40
Asqar Mamın Chevron basshylyǵymen kezdesti
Qazaqstan • Búgin, 14:37
Din salasy mamandaryna arnalǵan semınar bastaldy
Qoǵam • Búgin, 14:32
Senator qandastarǵa beriletin tólqujatty Naýryz merekesinde tabystaýdy usyndy
Qazaqstan • Búgin, 14:15
Omartashylar men maral ósirýshiler qoldaýǵa zárý
Qoǵam • Búgin, 14:00
Senator kitaphana qyzmetkerleriniń jalaqysyn kótergendi jón sanaıdy
Qoǵam • Búgin, 13:27
«Nissan Primera» kóligi jylqy soqty
Aımaqtar • Búgin, 13:25
Majarstan ınvestorlary Túrkistan oblysynda kún elektr stansasyn salady
Ekologııa • Búgin, 12:56
Nurlan Nyǵmatýlın Májilis janynan partııaaralyq Qeńes qurýdy usyndy
Parlament • Búgin, 12:53
Memlekettik bilim berý uıymdarynyń basshylary rotasııalanady
Bilim • Búgin, 12:46
Túrkistan oblysynyń bilim berý salasynda 29 qylmystyq quqyq buzýshylyq derekteri tirkelgen
Aımaqtar • Búgin, 12:36
Elordanyń bas sanıtarlyq dárigeri jańa qaýlyǵa qol qoıdy
Aımaqtar • Búgin, 12:35
Germanııadaǵy lokdaýn 28 naýryzǵa deıin uzartyldy
Álem • Búgin, 12:30
Karantınge baılanysty qyzmetkerlerdiń teń jartysy qashyqtan jumys isteýi kerek
Aımaqtar • Búgin, 12:30
Nur-Sultanda bazarlardyń demalys kúnderi de jumys isteýine ruqsat etildi
Aımaqtar • Búgin, 12:29
Abzal Beısenbekuly Qarjy mınıstrligi apparatynyń basshysy qyzmetine taǵaıyndaldy
Taǵaıyndaý • Búgin, 12:19
Tótenshe jaǵdaı ınspektorlary kásiporyndardyń jumysyn toqtatý quqyǵyna ıe boldy
Qoǵam • Búgin, 12:14
Qazaqstan elshisi Máskeýdegi Baýyrjan Momyshuly atyndaǵy mektepte boldy
Qoǵam • Búgin, 12:13
Forte Challenger týrnırinde 3 qazaqstandyq sportshy juptyq synda shırek fınalǵa ótti
Sport • Búgin, 12:04
Memlekettik bilim berý uıymdaryna pedagogterdi konkýrs arqyly qabyldaý engiziledi
Bilim • Búgin, 11:57
Qostanaı oblysynda aqyly joldar paıda bolady
Aımaqtar • Búgin, 11:45
Túrkistan oblysynda sırk, bılıard klýbtary jumysyna ruqsat berildi
Aımaqtar • Búgin, 11:37
Túzeý mekemesi qyzmetkerleri qan tapsyrýdy mindet sanaıdy
Aımaqtar • Búgin, 11:35
Qazaqstan azyq-túlik qaýipsizdiginiń jahandyq reıtınginde pozısııasyn jaqsartty
Qazaqstan • Búgin, 11:35
Túrkistan oblysynda 62 jobany iske qosý kózdelýde
Aımaqtar • Búgin, 11:23
«Ekibastuzdyń» bas bapkeri ornyn bosatty
Fýtbol • Búgin, 11:23
Dýbaıda Ramazan aıyna deıin birqatar shekteý engizildi
Álem • Búgin, 11:21
«Astana balet» teatry gala-konsert ótkizedi
Teatr • Búgin, 11:13
Qazaqstandyqtar jeńildik sertıfıkaty arqyly 6 myńǵa jýyq jańa kólik satyp aldy
Qazaqstan • Búgin, 11:09
MMA-den 2021 jylǵy álem chempıonaty Qazaqstanda ótedi
Qazaqstan • Búgin, 11:07
2021 jyly ana men balany qoldaýǵa qansha qarjy bólinedi?
Qazaqstan • Búgin, 11:04
Áleýmettik kásipkerlik «erekshe» adamdar úshin jumys oryndaryn qurýǵa kómektesedi
Qoǵam • Búgin, 11:00
Uqsas jańalyqtar