Tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor, QR UǴA korrespondent-múshesi, Zııabek Qabyldınovtyń moderatorlyǵymen ótken bul jıynda Qazaqstanda jáne TMD elderinde shoqantanýshy ǵalymdardyń bir-birimen pikir almasýyna múmkindik berdi.

Jıynǵa qatysqan tarıhshylar Shoqandy zertteý baǵyty KSRO kezinde tabylǵan tarıhı derekterge kóbirek súıenetinin aıtty. Jıynǵa qatysqan tarıhshylar, shoqantanýshy ǵalymdar aıtyp ótkendeı, onyń boıynda tarıhshynyń, geograftyń, ádebıetshiniń, til bilimin zertteýshiniń jáne jaýyngerdiń talanty úılesim tapty. «Pende ataýlyda sırek kezdesetin uly talant oǵan shynaıy dostardy syıǵa tartty”, – dep jazady Oljas Súleımenov..  

Astanalyq shoqantanýshy Raýshan Nurhanqyzy Imanjúsip Shoqannyń jumbaǵy kúni búginge deıin ashylmaǵanyn tilge tıek etip ótti. HH ǵasyrdyń da  Shoqanǵa yqylasy oń boldy. Qam­shy­nyń sabyndaı az ǵana ǵumy­ryn­da halqyna mol mura qal­dyr­ǵan Shoqandy zertteýdiń áli jet­ki­liksizdigin, tipti HHI ǵasyrda bul jumystyń endi bastalýy kerek­tigin aıtty ǵalymdar. HH ǵasyrdaǵy zertteýler Reseı arhıvterinde saqtalyp qalǵan derekter boıynsha jazylǵanyn aıtqan Raýshan Nurhanqyzy  Shoqannyń dostary, mysaly G. Potanınniń jeke qory ashylǵanyn, onda Shoqan jaıly jańa derekterdiń tabylyp jatqanyn, muny reseılik tarıhshylar habarlap jatqanyn tilge tıek etti. Shoqan jaıly Bishkek, Máskeý, San-Peterbor arhıvterindegi, Shoqannyń dostarynyń atynan ashylǵan jekelegen qorlardaǵy derekterdi elge aldyratyn kez keldi. Shoqan Ýálıhanovtyń qoǵamdyq-saıası jáne fılosofııalyq kózqarastary HIH ǵasyrdyń 60-jyldaryndaǵy kúrdeli tarıhı jaǵdaıda, ıaǵnı Qazaqstannyń Reseıge «óz erkimen qosylýy» prosesi aıaqtalǵan jáne sol ýaqytta basybaılylyq daǵdarysqa baılanysty qalyptasty. Reseı óziniń saıası jáne ıdeologııalyq kúresin kúsheıtti. Uly ǵalymnyń shyǵarmashylyq jáne ǵylymı murasy qazirgi táýelsiz Qazaqstan jaǵdaıynda ózektiligin saqtaýdy jalǵastyrýda. HIH ǵasyrdyń aldyńǵy qatarly mádenıetiniń kórnekti ókili, kóptegen ǵylymı baǵyttarda zertteý júrgizgen Sh.Sh. Ýálıhanovtyń 185-jyldyq mereıtoıyn atap ótý – HHI ǵasyr urpaqtarynyń ǵylymı jetistikteriniń ózindik qorytyndysy bolmaq. Onyń ǵylymnyń damýyna qosqan óte qundy úlesi jáne baı tarıhı-mádenı murasy adamzat ıgiligine qyzmet etýde.

Qyrǵyzstannan   kelgen tarıhshy Cholpon Týrdalıeva Shoqannyń qyrǵyz tarıhy men mádenıetinde erekshe orny bar ekenin aıtty. Bul taqyrypqa ol óziniń kóptegen eńbekterin arnady. Olarda qyrǵyz jurtynyń qalyptasý kezeńderine, tarıhı mekenderine, rýaralyq qatynastaryna, sharýashylyqtary men salt-dástúrlerine barynsha keń kólemde sıpattama beredi. Jekelegen rý basylaryna anyqtama jasap, olardyń halyq arasyndaǵy qyzmetterine taldaý jasaıdy. 

Shoqan Ýálıhanovtyń bul zertteýleri qyrǵyzdar týraly keńinen taraǵan aýyzsha derektermen qatar, orta ǵasyrlardan bergi belgili shyǵys, orys, batys ǵalymdarynyń, ólketanýshylarynyń shyǵarmalarymen tanysý, olarǵa ǵylymı turǵyda saraptama jasaýy negizinde daıyndalǵan. Onyń paıdalanǵan san-salaly derekteriniń mazmuny baı, taldaýlary men qorytyndylary óz dáýirindegi jáne qazirgi merzimdegi ǵylymı ortada qundylyǵymen erekshelenedi.

 Qyrǵyz jerinde bolǵan kezinde qazaq ǵalymy qyrǵyzdyń ulttyq kıimderi, kúndelikti turmysta qoldanǵan zattary týraly jádigerler jıǵan. Biraq qazir Shoqan jıǵan artefaktttar joq. Nemese basqa bireýlerdiń atynda mýzeılerde turýy ábden múmkin.   

Shoqan Ýálıhanov Orta Azııa halyqtarynyń tarıhyna, etnografııasyna, ádebıeti men mádenıetine belsendi qyzyǵýshylyq tanytyp, Ortalyq Qazaqstan, Jetisý, Tarbaǵataıǵa saıahat jasady, materıaldar jınady jáne dala ólkesiniń tarıhy, ádet-ǵuryptary men qazaqtardyń dini týraly maqalalar jazdy.

Shoqan Ýálıhanovtyń qoǵamdyq-saıası jáne tarıhı-fılosofııalyq kózqarastary HIH ǵasyrdyń 60-jyldaryndaǵy kúrdeli jaǵdaıda, ıaǵnı Qazaqstannyń Reseıge «óz erkimen qosylýy» úrdisi aıaqtalǵan jáne sol ýaqyttaǵy sharýalardyń basybaılylyq daǵdarysyna baılanysty qalyptasty. Reseı óziniń saıası jáne ıdeologııalyq kúresin kúsheıtti. Bul Shoqan Ýálıhanovtyń dúnıetanymyna áser etpeýi múmkin emes edi. Ol óziniń áleýmettik-saıası kózqarastarynda Reseıdiń progressıvti, demokratııalyq baǵytyn ustandy, alǵa bastaýshy, demokratııalyq reformalardyń tabandy jaqtaýshysy boldy jáne sol zamannyń jaman jaqtaryn joıýǵa kómektesýge tyrysty. Onyń qyzmeti aǵartýshylyq sıpatta boldy, biraq onda óz zamanyndaǵy qurylysty synaýdyń belgileri, qazaq qoǵamynyń ómirinde eleýli ózgeristerge qol jetkizýge umtylys boldy, bul Sh. Ýálıhanovty aǵartýshy-demokrat, óz halqynyń úlken patrıoty jáne gýmanısi retinde sıpattaıdy.Uly ǵalymnyń shyǵarmashylyq jáne ǵylymı murasy qazirgi táýelsiz Qazaqstan jaǵdaıynda ózektiligin saqtaýda. HIH ǵasyrdyń aldyńǵy qatarly mádenıetiniń kórnekti ókili, kóptegen ǵylymı baǵyttarda zertteý júrgizgen Sh.Sh. Ýálıhanovtyń 185-jyldyq mereıtoıyn atap ótý – HHI ǵasyr urpaqtarynyń ǵylymı jetistikteriniń ózindik qorytyndysy bolmaq. Onyń ǵylymnyń damýyna qosqan óte qundy úlesi jáne baı tarıhı-mádenı murasy adamzat ıgiligine qyzmet etýde.

Ol Qazaqstandaǵy ǵylymı jáne qoǵamdyq oılardyń bastaýynda turdy, Ortalyq jáne Orta Azııanyń, Ońtústik Sibir men Qazaqstannyń tarıhyn, etnografııasyn, geografııasyn zertteýge úlken úles qosty, onyń ishinde Ortalyq Qazaqstan, Jetisý men Tarbaǵataıdy zertteýge erekshe nazar aýdardy.

Konferensııa jumysyna otandyq jáne sheteldik ǵalymdar, joǵary oqý oryndarynyń oqytýshylar quramy, orta mektepteriniń muǵalimderi, doktoranttar, magıstranttar, BAQ ókilderi qatysty. Quttyqtaý sózderin Instıtýt dırektory, QR UǴA korrespondent-múshesi, t.ǵ.d., professor Z.E. Qabyldınov, Almaty qalasy Bilim basqarmasynyń qalalyq bilim berýdegi jańa tehnologııalardyń ǵylymı-ádistemelik ortalyǵynyń ǵylymıádistemelik jáne ınnovasııalyq jumys bóliminiń basshysy Á.Á. Saılybaev, Sh.Sh. Ýálıhanov atyndaǵy «Altynemel» memlekettik memorıaldy mýzeıiniń jetekshisi M.O. Rahatova jáne pýblısıst-zertteýshi Nık Fıldıng aıtty. Is-shara barysynda QR Ortalyq memlekettik arhıvi dırektorynyń orynbasary M.Ǵ. Jylysbaeva «Sh. Ýálıhanov týraly arhıv qujattarynan» atty qoljazbalar men qujattardyń kórmesin jasady. Baıandamashylar retinde QR Mádenıet jáne sport mınıstrligi Halyqaralyq mádenıetterdi jaqyndastyrý ortalyǵynyń bas ǵylymı qyzmetkeri, professor K.Sh. Hafızova, Ortalyq Azııadaǵy Amerıkandyq ýnıversıtetiniń professory (Qyrǵyzstan, Bishkek q.) Ch.D. Týrdalıeva, L.N. Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetiniń professory, «Shoqan Joldary» qoǵamdyq birlestiginiń tóraǵasy R.N. Imanjúsip, M.V. Lomonosov atyndaǵy Máskeý memlekettik ýnıversıteti Qazaqstandyq fılıalynyń professory J.A. Ermekbaı, M.V. Lomonosov atyndaǵy Máskeý memlekettik ýnıversıtetiniń Qazaqstandyq fılıaly áleýmettik-gýmanıtarlyq ǵylymdary kafedrasynyń meńgerýshisi, QR UǴA akademıgi R.J. Ábdildına, Instıtýttyń bas ǵylymı qyzmetkeri, professor M.J. Ábdirov, K. Qarasaev atyndaǵy Bishkek memlekettik ýnıversıtetiniń Qyrǵystan tarıhy men Sheteldik Shyǵys kafedrasynyń meńgerýshisi, Qyrǵyzstannyń eńbek sińirgen bilim qyzmetkeri D.B. Saparalıev jáne t.b. boldy. Sonymen qatar Akademık Q.I. Sátbaevtyń memorıaldyq mýzeıi «Shoqan Ýálıhanov týraly» fılm usyndy. Konferensııa seksııalyq májilisterimen jalǵastyryldy.

Halyqaralyq ǵylymı-teorııalyq konferensııa aıasynda Uly dalanyń uly esimderin zertteý kontekstinde Sh.Sh. Ýálıhanovtyń ómiri men qyzmetin, onyń etnografııalyq murasyn; Sh.Sh. Ýálıhanovtyń qoǵamdyq-gýmanıtarlyq ǵylymdardy damytýǵa qosqan úlesi jáne basqa da mańyzdy qyrlary qarastyryldy.