Stefan Mallarmeniń «Aqqýynyń» da azaby men qasireti – osy. Adamdar mańaıynan aýlaq ketken, alastalǵandaı, adyram qalǵan tastandy kólde aqqýdy muz qursap, baılap tastaǵan. Muzdy qanatymen qaq jaryp, qaıta ushyp keterdeı qaýqar qaıda, qaırat qaıda, qus tutqynǵa aınalǵan.

Alasuryp, azap keshken qus óziniń arma­nyndaǵy tańǵajaıyp meken jaıly oılanady, al bul dúnıe qus armanynda jaratylǵan mekendi jaratpaǵan. Álem essizdiginiń shyrmaýynda qalǵan elesteı, uly ónerdiń elesindeı, estandy halde qaıda eminedi, kimge umsynady? Onyń qurbandyǵyn kim biledi? Kimge qajet edi?

Mallarme osy bir sımvol arqyly óziniń azapty aqyndyq taǵdyryn, tekke ótken adamdyq ǵumyryn sýretteıtindeı. «Qarǵysqa ushyraǵan aqyndar» sanatyndaǵy Stefannyń óleńde de birden túsinilýi, qabyldanýy ońaı bolǵan joq. Ony tym kúrdeli, tipti túsiniksiz dep tapqandar az bolǵan. Stefan Mallarmeniń fransýz tilinde jazylǵan óleńderin túsiný úshin qaıta fransýz tiline aýdarý kerek degen zamandastary. Kóbisi, tipti «maǵynasyzdyq» dep tanyǵan.

Al Mallarme óz áleminde bárinen bas tart­qysy kelgen dekadenttik rýhta erkindik ura­nyn shyrqaǵysy keledi. Muz qursaýyndaǵy aqqý­daı. Aıdyn – onyń ómir súrer keńistigi, biraq sol sý – erkindiginiń belgisi, muzǵa aınalǵan­da quldyǵynyń belgisi bolyp shyǵa keldi. Bar bolǵany kúı ózgerdi. Kóńil kúıi sekildi. Dáýirdiń, qoǵamnyń, zamandastarynyń.

Tıýtchev

Tıýtchev – oıly, danyshpan aqyn. Son­dyqtan da bolar, Tolstoıdyń úıine kelgen meı­mandarynyń bárinen «Siz Tıýtchevti oqy­dyńyz ba?» dep suraıtyny. Oqymasa, oqyp berýge tura umtylatyny.

Onyń «Aqqýy» – shyn máninde tańǵajaıyp óleń. Tıýtchevshe, aqqý ushatyn bıiktik bar. Al onyń arǵy jaǵynda qyran ushatyn keńistik bar. Tákappar, ór qyran, jaı otyn janaı ushqan, jumylmas kózimen kúnniń nuryn jutqan. Aqyn sol qyran bıigine emes, aqqý bıigine tamsanady, qyzyǵa qaraıdy. Aqqýdan tazalyq pen kúnásizdikti kóredi. Qyran bıiginen sýyqtyq pen jankeshtilikti, aqqý bıiginen jylylyq pen meıirimdi sezinetindeı.

Aqynnyń ómirin zertteýshiler, bul óleń jazylardan jyl buryn qaza bolǵan aqynnyń jaryna arnalǵan dep topshylaıdy. 1837 jyly aqyn áıelin úsh qyzymen birge alyp, kememen otbasylyq saıahatqa shyǵady. Keme sýǵa ketedi. Qudaıdyń qudiretimen aman qalsa da, adal jary sodan keıin aıyǵa almaı, aqyry qaza tabady. Aqyn aqqý beınesi arqyly – áıeliniń jan kúıin, qyran arqyly óz taǵdyryn berip otyr degen tujyrym bar. Alaıda óleń ol oqıǵadan erterek jazylǵan degen de pikir joq emes.

Al óleńniń ózi bolsa bıiktik jaıly oıǵa jeteleıdi. Ár adamnyń óz bıigi bar, shyrqap shyǵar shyńy bar. Jetken, jel kótergen jerine deıin barady dep oılaımyz ǵoı. Tıýtchevtiń «Aqqýy» «saǵan qaı bıik kerek?» degen oıǵa salady. Jetýin jetersiń, jetkizer, biraq ol seniń janyń qalaıtyn bıik pe? Ol bıikte ózińdi óz álemińde turǵandaı sezine alasyń ba? Meıli ol dúnıe bıigi, qyzmet bıigi, qalaý men ańsar bıigi bolsyn.

Rılke

Raıner Marııa Rılkeniń «Aqqýy» – sımvolızm jalaýyndaı, al jalaý árqashan júrek bolǵan. Adamdar jalaý kóterip shyqqanda, júrekterin kóterip shyǵady emes pe?!. Uly júrekter baıraqqa aınalady. Sebebi olar eshqashan túspeıdi. Túskenderi, alańdarda taptalyp jatady.

Rılke «Aqqýy» janyńdy ezip jibererdeı aýyrtady. Sonsha náziktigimen, sonsha sulý­ly­­ǵymen, sonsha qorǵansyzdyǵymen ári asqaq­tyǵymen.

Meniń qabyldaýymda, bul óleń jalpy shy­ǵarmashylyq adamynyń, jalqy alsaq, aqynnyń taǵdyry jaıly. Onyń ómir súrýge beıimsizdigi aqqýdyń ebedeısiz júrisi arqyly berilip otyr. Aqqýdyń júrisi ári kúlkili, ári aıanyshty. Oǵan sol júris azappen beriletindeı seziledi. Máj­búrlik pen muqtajdyq, yryqsyzdyq pen yńǵaı­syzdyq. О́ıtkeni aqqý júrý úshin jaralmaǵan. Janyn jaralaıtyn árbir dúnıeni sol júrispen kókteı ótýi tıis. Shyǵarmashylyq adamy da óner úshin, ónerden ózgesi – aýyr. Qarapaıym pendeshilik óner adamy atynan jasalǵan kezde, sonsha bir usqynsyzdyqqa aınalady. Dúnıe aqqýdyń júrý úshin jaralmaǵanyn bile tura ony júrýge májbúrleıdi. Sol muqtajdyq pen májbúrliktiń saldarynan qanshama shyǵar­ma­shylyq adamy­nyń kól mańyndaǵy batpaqta izi jatyr. Batpaqtap qalǵany qanshama. Bul – ómir.

Al ólim she? Aqqýlardyń kólge qonǵan sátin kórdińiz be, sý betine taıanyp kelgende qanatyn sabalap, qorǵanshaqtap, shýlap, sý betin qos qulashtaı syzyp kelip qonady. Top etip tapjylmas orynǵa túse qala almaıdy. Qustyń júreksine kelip qonǵan sátin Rılke ólimmen betpe-bet kelý dep tanıdy. Al kól bolsa, qusty sondaı bir meıirimmen, mahabbatpen aıalaı qabyl­daıdy. Aıdynyna qonǵan aqqý patshadaı pań, tákappar, erkin de azat qalyppen ári qaraı jyljyp kete barady.

Bul – ónerdiń, shyǵarmashylyqtyń máńgiligi. Kólshik jaǵalap kónbistikpen kún keshken­she ólimdeı úreıli bolsa da aıdynǵa – shyǵarma­shylyq keńistigine bas qoı deıtindeı. Máńgilik qozǵalys, aqıqat qozǵalys – aıdynda. Bul – Rılke álemi.

Muqaǵalı

Maqataev «Aqqýlar uıyqtaǵanda» poemasyn 1972 jyly jazdy. Ol týraly ózi «Aınalasy bir jetide «Aqqýlar uıyqtaǵanda», «Qyrandar, hosh bolyńdar» jazyldy» deıdi. Qyzyq, taǵy da aqqýlar men qyrandar. Qatar jazylǵan. Taqyrypty aıtamyn.

Naýryzdyń 17-si kúni osy poemasyn Ǵabıt Músirepovke oqyp bergenin jazady kúndeliginde. «Aqqýlar uıyqtaǵandaǵa» tebirenip pikir aıtty, súısinip qaldy. Men yńǵaısyzdandym, onymdy túıe qoıdy da, qoıa qoıdy. О́leńder oqydym. Keterde maǵan qalam syılady (altyn qalam)». Tolstoıdyń Tıýtchevti jaqsy kórgeni sekildi, Músirepov pen Muqanov ta Muqaǵalıǵa qamqor bolǵandaı, aqyn da syryn ashar sener kisim dep solardy jaqyn tutqandaı. Úlken jazýshylardyń óz aqyny bolary, sol aqynǵa yqylasy aýyp, meıiri túseri de qyzyq.

Muqaǵalı «Aqqýy» – qasıet, el men jerdiń qasıeti. Aqyn janynyń qasıeti. Alaıda poema epılogyndaǵy eki jol adamdy oıǵa salady:

«Qıyn eken, qımasyń eki birdeı,

Kóz aldyńda ǵaıyp bop joǵalǵany...».

Osy eki joldy oqyǵanda jyl buryn Maı­gúldiń qaza bolǵanyn, osy jaǵdaıdyń aqyn­dy ózgertkenin oılaısyń. О́mir basyndaǵy tuń­ǵyshy – Lázzattyń shetineýi... Maıgúldiń qa­­zasy Muqaǵalıdy myń jylǵa qartaıtyp jiber­gendeı, myńjyldyqtyń muńyn moınyna tumar etip taǵyp bergendeı, júregin osyp túsken qara, qandy jolaqtaı boldy. Anasy Naǵımannyń aıtýynsha, Muqaǵalı osy sátten keıin múldem ózgerip sala bergen. Eńsesin bir kótertpeıtin oılar, baýyryn ezip jibererdeı saǵynysh, ózekke balqyǵan temir quıǵandaı ókinish ony shynynda da ózgertti. Saǵynyshtyń túsin sary deıdi. Sarǵaıǵan japyraqtaı saryala kúzdiń sıpaty emes ol. Ol baýyrǵa jabysqan dertteı, kisini sarǵaıtyp jiberer qusa edi. Jabyǵý men toryǵý, jańylý men adasý, ashyný men alasurý, onyń ómirin ózgertken, onyń minez-qulqyn ózgertken barlyq sezimderdiń basynda osy qusa turǵandaı. «Aqqý – bala» degeni de Maıgúl me eken... ajalǵa arasha bola almaǵany, aman alyp qala almaǵany ma eken?.. Aqynnyń oralmaǵan aqqýlary.