BUU-nyń sheshimimen 11 aqpan Halyqaralyq ǵylymdaǵy áıelder men qyzdar kúni retinde atalyp ótedi. Sońǵy zertteýler kórsetkendeı, ǵylym jolyndaǵy zertteýshilerdiń tek 30 paıyzy ǵana áıelder. Ásirese jaratylystaný, tehnologııa, ınjenerııa jáne matematıka salasynda eńbek etip júrgen áıelderdiń tabysy az ári qyzmette kóterilýi de qıyn. Osy rette Tokıo Tehnologııalyq ınstıtýtynda bilim alyp júrgen zamandasymyz Aıaýlym Belgibaevany áńgimege tartyp, Japonııadaǵy oqý men ómir, ǵylymdaǵy áıelderdiń jaǵdaıy jóninde surap kórdik.

– Baspasózge bergen suhbatyńyzda «Lıtııli jáne lıtıı-ıondy akkýmýlıatorlarǵa arnalǵan nanotalshyqtardy sıntezdep, zertteımin» degen ekensiz. Qarapaıym tilde qalaı túsinýge bolady, zertteý salańyzdyń mańyzy qandaı?
– Tehnologııalardyń, smartfondar sııaqty gadjetterdiń damýy jaqsy qýat kózin – akkýmýlıatorlardy, ıaǵnı qaıta zarıadtalatyn batareıkalardy da damytýdy qajet etedi. Al lıtıı negizindegi akkýmýlıatorlar eń jeńil ári tıimdi. Búginde olar barlyq derlik portatıvti qondyrǵylarda qoldanylady. Biraq olardyń tok kózinsiz jumys isteý ýaqyty qysqalaý. 1-2 jyl qoldanǵan soń jumys isteý qýaty tipti azaıyp qalady. Japonııa – batareıkalardy damytý salasyndaǵy kóshbasshylardyń biri. Alǵashqy lıtıı-ıondyq akkýmýlıatorlardyń prototıpin naryqqa Japonııanyń Sony kompanııasy shyǵarǵan bolatyn. Biz osy akkýmýlıatordyń jumys isteý uzaqtyǵyn arttyryp, massasyn taǵy da tómendetý úshin jańa materıaldardy nanotalshyqtar túrinde jasap, zerttep jatyrmyz.
– Kúnshyǵys eliniń bilim berý júıesi qalaı eken, qandaı erekshelikterin baıqadyńyz?
– Qazir Tokıo Tehnologııalyq ınstıtýtynda «Hımııalyq ǵylym jáne ınjenerııa» mamandyǵy boıynsha magıstratýrany bitirip, PhD-diń sońǵy kýrsynda oqyp jatyrmyn. Ýnıversıtette sapaly zertteý júrgizýge qajettiniń bári bar. Mundaǵy negizgi erekshelik – bakalavrdyń 4-kýrsynan bastap, stýdentter ǵylymı zerthanalarǵa bólinip, jetekshi bergen taqyrypqa derbes zertteý jumystaryn bastaıdy. Bizdiń fakýltette barlyǵy derlik oqýy men zertteýlerin magıstratýrada da jalǵastyrady. Biraq PhD-ǵa qıyn dep kóbi bara bermeıdi. Magıstratýrada úı tapsyrmasyn stýdenttiń jeke zertteý taqyrybymen baılanystyryp beredi. Al PhD-da sabaq óte az, ǵylymı jumysqa kóbirek ýaqyt bólinedi.
– Siz oqıtyn fakýltette qyz balalar az oqıtyn kórinedi. Tipti bastapqyda zerthanada uldardyń arasynda ózińiz jalǵyz bolǵan ekensiz. Qandaı qıyn tustaryn baıqadyńyz?
– Laboratorııada jalǵyz qyz bolý aıtarlyqtaı qıyndyq týdyrmady. Japon stýdentteri ózinen bir-eki jasqa úlken bolsa da syılap, PhD stýdentterge erekshe qurmetpen qaraıdy. Jalpy oqýda, ǵylymı jumysta qyz-ul degen joq, barlyǵy birdeı stýdent. Dese de STEM (ǵylym, tehnologııalar, ınjenerııa, matematıka) baǵytynda júrgen qyzdardyń jumys ornynda qıynshylyq bolǵan. Toptaǵy jalǵyz qyzǵa jigitter synmen qarap, ortalaryna birden qabyldaı qoımaıtyn kórinedi. Biraq kásibı qabiletin dáleldeı bilgen qyzdarǵa artynan kózqaras ózgeredi eken. Osyndaı qıyndyqtarǵa qaramastan, qyzdar ǵylym men tehnologııalardyń damýyna óz úlesterin qosyp keledi. Demek, súıikti iske kelgende jynys kedergi bolmaý kerek. BUU-nyń habarlaýynsha, pandemııa kezinde áıel avtorlardyń ǵylymı maqala shyǵarý qarqyny aıtarlyqtaı tómendep ketken. Áıelderge júktelgen bala kútimi men úı sharýasy ǵylymǵa bólinetin ýaqyttyń qysqarýyna ákep soqqany anyq. Sońǵy jyldardaǵy femınızm baǵytyndaǵy jetistikterge qaramastan, bul – teńsizdiktiń birden-bir kórinisi. Mamandardyń boljaýynsha, erler men áıelder tolyqtaı teń bolatyn qoǵam 99 jyldan keıin ornaýy múmkin. О́zimiz kórip úlgermesek te, urpaqtarymyzdyń teńdikte ómir súre alatyndyǵy qýantady. Biraq bul ýaqytty qysqartý bizdiń qolymyzda emes pe?!
– Jalpy, etıka uǵymynyń aıasy keń, osy rette ǵylymdaǵy etıka jóninde ne aıtar edińiz? Máselen, bizdegi joǵary laýazymdaǵy tulǵalardyń zertteý jumysynan plagıat anyqtalyp jatady.
– Men úshin ǵylymdaǵy etıka degenimiz – alǵan nátıjelerińdi sol kúıinde qabyldaý. Qalaýyńsha túrlendirmeý, derektermen manıpýlıasııa jasamaý, joqty bar dep, bardy joq dep kórsetpeý. Bir sózben aıtqanda, aldamaý, eń aldymen ózińizdi aldamaý. Plagıat degen – ǵylymı etıkany buzýdyń shekten shyqqan deńgeıi. Iаǵnı, munda ózge ǵalymnyń gıpotezalary, zertteý nátıjeleri, qorytyndylary ózińizdiki etip kórsetiledi, shynaıy avtorǵa silteme jasalmaıdy. Silteme jasap, biraq sol kisiniń sóılemin jaı ǵana túrlendirý, sózderdiń oryndaryn aýystyrý – ol da plagıat. Materıaldy oqyǵan soń tobyqtaı túıinin tujyrymdap jazýyńyz kerek. Eshkim jasamaǵan tájirıbeler jasaýyńyz qajet. Biz ýnıversıtette ár semestr basynda «ǵylymı etıkany saqtaımyn» dep qol qoıamyz. Sebebi etıkanyń buzylýy jaqsylyqqa aparmaıdy, ǵylymnyń damýyn tejeıdi. Al Qazaqstanda, ókinishke qaraı, ondaı úıretilmeıdi. Kópshiligimiz copy-paste jasap jaman úırenip alǵanbyz.
– Jalpy, suraq bolsa da qoıýǵa týra kelip tur, elimizdegi ǵylym salasynyń búgingi betalysy týraly ne aıtar edińiz?
– Elimizde ǵylym jaqsy damyp jatyr. Ǵylymǵa jan-tánimen berilgen, sapaly ǵylym jasap júrgen ǵalymdarymyz barshylyq. Biraq kóp jaǵdaıda qarjylandyrý jetkilikti bola bermeıdi, ýnıversıtetterdiń jabdyqtalýy da jutań. Onyń ústine, áıteýir óıtip-búıtip plagıat jasap, sapasy tómen jýrnaldarǵa maqalalar jazyp, paıdasyz konferensııalarǵa qatysyp, ǵylymdy artqa tartyp júrgen adamdar kóp.
– Ǵylym jolyndaǵy áıelderge dıskrımınasııa bar ma? Osy saladaǵy áıelge jumys isteý, mansap jolynda kóterilý erlerge qaraǵanda qıyn túsedi degen ras pa?
– Men ázirge tek PhD stýdentimin. Bul – bilim alýdyń eń joǵarǵy satysy bolǵanymen, ǵylymı mansaptyń eń basy bolyp sanalady. О́z basym PhD-da dıskrımınasııaǵa ushyrap kórmedim. Biraq «akkýmýlıatorlar áıelder zertteıtin taqyryp emes» degender de kezdesken. Qıyndyqtar áli alda sııaqty. Áleýmettik jelidegi áıel ǵalymdardyń paraqshalarynan «basqalar meni moıyndaý úshin taǵy qandaı jetistikke jetýim kerek?!» degen syndy jazbalardy kórip qalamyn. Demek, ǵylymda da áli áıelderdi mensinbeý bar. Biraq ǵalymnyń dárejesin onyń jynysy emes, ǵylymı jetistikteri, halyqaralyq sapaly jýrnalda basylyp shyqqan maqalalar sany, olardy basqa ǵalymdardyń dáıeksóz etýi, granttar, qarjylandyrý mólsheri, shákirt daıyndaý degen sııaqty kóptegen parametr anyqtaıdy. Bala kútimine baılanysty áıelder bul básekelestikte birneshe jylyn joǵaltyp alýy múmkin. Dese de, ǵylym men otbasyn qatar alyp júrgen kóp balaly ana-ǵalymdardyń qajyr-qaıraty kópke úlgi!
– Áńgimeńizge kóp rahmet.
Áńgimelesken
Aıa О́MIRTAI,
«Egemen Qazaqstan»
Rybakına Maıamı týrnıriniń úshinshi kezeńine shyqty
Sport • Búgin, 12:55
О́tken táýlikte 34 adamnan koronavırýs anyqtaldy
Koronavırýs • Búgin, 12:35
FIDE prezıdenti Gran-prıge qatysýshylardan keshirim surady
Shahmat • Búgin, 11:56
Áskerı qyzmetshi qoshqardy 2050 ret kóterip, jańa rekord ornatty
Sport • Búgin, 11:17
Boks: Búgin Lázzat Kúngeıbaeva altyn júlde úshin synǵa túsedi
Sport • Búgin, 10:57
Toǵyz oblysta aýa raıyna baılanysty eskertý jarııalandy
Aýa raıy • Búgin, 10:30
Uqsas jańalyqtar