Memlekettik tildi qaıtsek meńgeremiz?

Til úırenýge 50 jasta da kesh emes

Táýelsiz Qazaqstanda til saıasatyn kezeń-kezeńmen iske asyrý jolǵa qoıylǵaly beri, memleket tarapynan qam­qorlyqtyń az jasalmaǵandyǵyn myna derekter aıǵaqtaıdy. Belgili jýrnalıst Esengúl Kápqyzynyń zert­teýinshe, memlekettik tildi damytýǵa bıýd­jetten 2001 jyly 0,1 mlrd, 2008 jyly 5 mlrd, 2011-2013 jyldary 19,1 mlrd teńge bólingen. 2013 jyly bólingen 1,7 mlrd teńgeden baspa ónimderine 1 017 mln teńge, tildi ın­ter­aktıvti oqytýǵa 121 mln, forýmdar men konferensııalar ótkizýge 113 mln, til ortalyqtaryn akkredıtasııalaýdyń metodologııalyq júıesin jasaýǵa 95 mln, www.til.gov.kz portalyn qoldaýǵa 43 mln, konkýrstar ótkizýge 31 mln teń­ge bólingen.

Bıýdjetten til salasyna bólinetin qy­rýar qarjynyń qanshalyqty oryndy jumsalatyndyǵy, ıa tıimsiz is-sharalar ótkizýge ketetindigi beımálim. Bir anyǵy, VII shaqyrylymdaǵy Májilis depýtattarynyń ant berý rásiminde 26 sózden turatyn ant mátinin ejiktep oqı almaı mińgirlegen depýtattardyń nemkettiligi men bildeı mınıstrdiń qazaq tilin bilmeı synǵa ushyraýy eki­udaı oıǵa qaldyrǵan. «Bul – qazaq tilin kópe-kórineý mensinbeý me álde ra­­symen til úırený qabiletiniń kemshin­digi bolǵany ma, apyr-aı», desken jurt qozǵalaqtasyp qalǵan. Sonymen mem­lekettik tildi memlekettik qyzmetkerge qalaı úıretemiz? Qazaq tilin úırený múmkin be? Múmkin bolsa adam qansha ýa­qytta tildi meńgere alady? Osy oraıda qazaq tilin nólden bastap úırenip qa­na qoımaı, úıretip júrgen til mamandaryn sózge tarta otyryp, osy saýaldarǵa jaýap izdeýge tyrystyq.

Qazaq tilin úıretý ádistemeleriniń avtory Qanat Tasybekov óziniń jeke til úırený tájirıbesinen alynǵan, eki bólimnen turatyn «Sıtýatıvnyı ka­zahskıı» kitabynyń avtory. Kitap dúkenderinde top ondyqta satylǵan kitapty óz tusynda Elbasy Nursultan Nazarbaev ta nazarǵa alyp, «Qazaq tilin úırenýge jáne barlyq azamattarymyzdy jaqyndastyrýǵa baǵyttalǵandyqtan «Sıtýatıvnyı kazahskıı» jobasy men «Mámile» klýbyn atap ótýdi mańyzdy dep sanaımyn», degen edi.

Mamandyǵy kásibı fılolog emes avtordyń ózi qazaqsha úırenýdi 50 jas­tan soń ǵana bastaǵan jáne til úırenýge eshqashan kesh emes dep biledi.

– Men týǵan 1959 jyly Keńes kezinde halyq sany az, qazaq sany 29 paıyz ǵana bolǵan. О́zim orys tildi qazaqpyn. Elýge kelgen adam el aǵasy atanyp, jurtqa jol kórsetetin edi. Men bolsam áli qazaqsha durys sóıleı almaımyn. Bir jerge bara qalsań «O, Qanekeń keldi» dep tórge otyrǵyzady. Aldymen sóz berip, artynan bata suraıdy. Sondaı kezderde qazaqsha oıymdy durys jetkize almaı, qınalyp qalamyn. Sodan qolyma qalam alyp ár jaǵdaıǵa qazaqsha mátinder jazyp daıyndalyp, jattap júrdim. Qazaq tilin osylaı ár jaǵdaıǵa mátin qurap júrip meńgerip aldym. Qarasam jazǵan-syzǵanym ájeptáýir dúnıege aınalypty. Sóıtip kitap jazýǵa týra keldi, – deıdi ol. Onyń aıtýynsha, memlekettik til saıasaty baǵdary aýqymdy mindetterdi iske asyrýdy kózdegenmen, áıtse de sol is-sharalardy iske asyrýshy uıym jumystary kóńil kónshitpeıdi.

– Kez kelgen máselede jaqtaýshylar, qarsy shyǵýshylar jáne beıtarap qalýshylar bolady. Bizdegi Til saıasa­ty komıteti tek jaqtaýshy toppen ǵana jumys istegendi jón kóredi. Tildi úı­renip júrgen adamdar arasynda kon­kýrs ótkizip, odan qalsa ózge ult ókil­derin kórsetip qoıa­dy. Bul máseleni she­sh­peıdi. Komıtet bas­shylyǵyna qa­zaqsha maıyn tamyzyp sóıleıtin adam emes, til metodıkasynyń júıesin bi­letin maman kelýi kerek. Mınıstrlik qu­ramyndaǵy aqyn-jazýshy basqaratyn kishkentaı departament emes, bıligi jú­retin quzyrly uıymǵa aınalýy tıis, – degen ol azamattyq bastama kóterip júrgen toppen quzyrly uıymdar arasynda birlesken talqy, mámile júrýi tıis dep biledi. Sondaı-aq qazaq tilin óz­diginen úırenýdiń tájirıbesi men til­dik ortanyń mádenıeti jaıynda sóz qoz­ǵaǵan áýesqoı lıngvıst memleket qyz­metkerlerine qazaq tilin bilýdi min­detteý kerek ekendigin aıtady.

– Demografııalyq prosester men ózge elderden qandastarymyzben to­lyǵýymyzdyń nátıjesinde qazaq ti­liniń qoldanys aıasy keńip jatyr. Halyq qazaqsha sóıleıdi, al halyqty basqaratyn Úkimet oryssha sóıleıdi. Men osyny aıtýdan sharshamaımyn. Qa­zaq úshin eki qasıetti dúnıe – jer men til máselesi, dál osy dúnıede asa muqııat bolýymyz kerek, – dedi Qanat Tasybekov.

Tildi bir aıda meńgerýge bolady

О́zbekstan týmasy Vladıslav Ten qazaq tilin óz betinshe meńgerip alǵan­dardyń biri. On shaqty jyl buryn Qa­zaqstan astanasyna kóship kelgen soń dáriger bolyp jumys istep, keıinirek til oqytý ortalyǵyn ashqan. Qysqa ýaqytta qazaq tilin qalaı úırengenin áńgimelep bergen ol eldegi til máselesi jaıyndaǵy oılarymen bólisti.

– Birneshe til úırenýden tájirıbem bolǵandyqtan, shet tilderin jeńil úırenýdiń jolyn jaqsy bilemin. 2017 jyly aǵylshyn tilin úıretýge bel býyp, til oqytý ortalyǵyn ashqan kezde qazaq tiline shyndap kiristim. Osylaısha qazaq tilin shet tili retinde bir jylda ońaı meńgerip aldym. Baıqaýymsha, qazaq tili muǵalimderi qazaq tilin ana tili retinde úıretedi, bul qıynǵa túsedi. Kezinde óz atalarymyz da koreı tilin bilmegenimiz úshin bizge kóp ursatyn. «Koreıshe úırenińder», «koreı emes, máńgúrtsińder» deıtin. Sondyqtan til máselesin, onda da qazaq tili máselesin óte jaqsy túsinemin, – deıdi ol. Onyń aıtýynsha, nıet bolsa til úırenýdiń eshqandaı qıyndyǵy joq, bastysy tildiń shemasyn túsinip alý kerek.

– Dál qazir Reseıden kelgen qazaq qy­zy bizdiń ortalyqta til úırenip jatyr. Negi­­zinen nólden bastaǵan oqýshy menimen kún­de bir saǵat jattyqsa qarapaıym deń­geı­de sóılep shyǵýy úshin bir aı jetedi. 2017 jyly ashylǵan ortalyqta eń basynda 90 paıyz aǵylshyn tilin úıretýdi bas­taǵan edik. Qazir qazaq tili men aǵylshyn ti­lin úırenetinderdiń sany teńesti. Jeke 200 stýdent, toppen myń­nan kóp stýdent qazaq tilin úırenip jatyr. Qazaq tilin to­lyq úıretemin dep kesip aıtý qıyn, óıt­keni túrli jeke bas máselesine qatysty úı­­renýshi bar­lyq nazaryn sala almaı ja­­tady,­ – deıdi Vladıslav Ten. Onyń aı­týyn­­sha, qazaq tilin úırene almadym deý syl­taý, men­­sin­beýshilik qana. Al mektepter­de qazaq ti­­lin úıretetin muǵalimderge qulshynys ke­rek.

– Muǵalimderdi jazǵyrý orynsyz. «Bir aı ishinde on stýdentti qazaqsha sóılete alsańyz, eńbekaqyńyzǵa osynsha ústemeaqy tólenedi» degen shart qoıylsa janyn salyp oqytar edi. Qazaqstandyqtardyń kóbi qazaqsha sóılegisi keledi, sóılegisi kelmeıtinder áldeqashan ketken. Ádildik turǵysynan qaraıtyn bolsaq, qazaq tiliniń keń qanat jaıýyn qoldaımyn. Biz Reseıde emes, Qazaqstanda turamyz, – deıdi ol.

«Qazaqsha jaz» eriktiler qozǵalysy

Qazaq tiliniń aıasyn keńeıtýdi kóz­­deıtin «Qazaqsha jaz» eriktiler qoz­ǵalysynyń tabandy jumysy az ýaqytta nátıje kórsetýimen tez tanyldy. Erikti toptyń talap-tileginen keıin elimizdegi «KFC», «LG», «Mechta.kz», «Samsung», «Glovo», «Huawei» jáne osy tektes kóp­tegen kompanııa áleýmettik jelidegi paraqshalaryna qazaq tilinde aqparat bere bastady. Eriktilerdiń qatarynda dızaı­ner, programmıst, jýrnalıster men kúndelikti qoǵam­da bolyp jatqan oqıǵalarǵa beıjaı qaramaıtyn adamdar bar.

– Qazaqstanda til jaǵynan kemsitýge ushy­rap otyrǵan jalǵyz ǵana top bar, ol Qazaqstandaǵy eń iri top – qazaq­til­di adamdar. Biz sonyń kishigirim bir bóligi bolǵymyz kelmeıdi. Qazaq ti­lin damytqyńyz kelse, qazaqsha bil­meı­tin adamdarǵa «Qazaqsha sóıle!» dep aıqaılaǵannan góri, qarapaıym tu­ty­nýshy quqyǵyn qazaqsha talap ete bas­taý kerek. Qazaqstandaǵy eń iri top óz tilinde aqparat alýǵa qulyqty bolmaýynan, nıet tanytpaýynan, óziniń tu­tynýshylyq quqyn bilmeýinen de til da­mymaı otyr. Osy sebepten, Qazaq­stan­­ǵa kelgen halyqaralyq kompanııalar da, jergilikti kompanııalar da, tipti mem­lekettik organdar da akkaýnttaryn qazaqsha júrgizgisi kelmeıdi, júrgizbeı-aq qoıǵandy jón sanaıdy. Bárine solaı yńǵaıly. Tipti qazaqsha biletin adamdardyń óz­derine de solaı yńǵaıly bolyp tur, – deıdi olar.

Qazaq tilin qazaq ádebıetiniń nysany ǵana etýmen shektelmeı, qoǵamnyń bar salasynda shynaıy suranysqa ıe bolýy qashanda ózekti másele retinde atalyp keledi. Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń «qazaq tilin bilý – Qazaqstannyń árbir azamatynyń paryzy» degen barsha qazaqstandyqtarǵa úndeýi naqty iske, sheshimge ulassa degen úmit týdyrǵany anyq. Sóz sońyn qazaq tilin eki aıda meńgergen aýstralııalyq Iýan Smıttiń myna bir pikirimen túıin­degimiz keledi: «Meniń oıymsha, shet tilin úırený ýaqyt pen kúshti qajet ete­di. Biraq adam basqa elde tursa, sol eldiń tilin úırenýge ty­rysýy kerek. Jaqynda qazaq tilin úı­renýdi bastaǵandarǵa aıtar keńesim: sizdi qyzyq­tyratyn taqy­rypty taýyp, sodan bas­tańyz». Bálkim, qa­zaq tilin úırenýi tıis hám úırengisi kele­tinder úshin bir kádesine jarap qalar?!