Gena men Chebýrashka

Búginde bul eki dos álemniń kóptegen elin­de tanymal, tipti japon, shved tilderinde sóılesedi. Biraq jarty ǵasyr buryn osynsha tanymal bolady degen oı eshkimniń qaperine kirmegen, tipti jazýshy Edýard Ýspenskııdiń ózi de oılamaǵan bolar. «Qoltyraýyn Gena jáne onyń dostary» kitabynyń alǵashqy basylymy 1966 jyly balalar ádebıeti baspasynda Valerıı Alfeevskııdiń sýretterimen jaryq kórdi. Bul osyǵan deıin «Kóńildi pil» atty poezııa jınaǵyn shyǵarǵan Ýspenskııdiń alǵashqy prozalyq romany-tuǵyn. Úsh jyldan soń Roman Kachanovtyń áıgili «Krokodıl Gena» anımasııalyq fılmi kópshilikke jol tartty, osydan soń-aq fılm keıipkerleri ataqty bolyp shyǵa keldi. Budan soń da Gena men onyń dostary jaıynda taǵy úsh mýltfılm jaryq kórdi. Mýltfılmdegi obrazdardy jaqsarta túsý úshin keıipkerler kelbetin ózgertýge týra keldi. Máselen, qoıýshy-sýretshi Leonıd Shvarsmannyń tikeleı qatysýymen qulaǵy kishkentaı súıkimsiz kórinetin Chebýrashka dereý qalqanqulaq bolyp, kózi baqyraıyp shyǵa keldi. «Qoltyraýyn Gena jáne onyń dostary» kitabynyń alǵysózinde aıtylǵandaı, Chebýrashka – kitap avtorynyń balalyq shaǵyndaǵy súıikti oıynshyǵy bolǵan. Áke-sheshesiniń aıtýynsha, oıynshyq jańadan satyp alynǵanda tropıkalyq ormandarda ómir súretin janýar bolǵan kórinedi. Ábden tozyǵy jetken oıynshyqtyń aıý, ıa qoıan ekeni aıyrǵysyz bolyp, áıteýir oıynshyq belgisinen úlken kózi men jalpy bitimi qalsa kerek. Sondyqtan negizgi mátinde shynymen belgisiz tropıkalyq janýar keıpinde sýretteletin Chebýrashka apelsın toly qorapta uıyqtap qalyp, úlken qalaǵa tap bolady. Apelsınge toıyp alǵan janýar súrinip, qulaı bergen soń dırektor «Chebýrashka» atap ketedi.

Al qoltyraýyn prototıpi balanyń oıyn­­shyǵy emes, ol kádimgi kompozıtor Iаn Frenkeldiń ózi bolatyn. 1983 jyly «Balalar ádebıeti» baspasynyń 50 jyldyq mereıtoıynda Ýs­penskıı sahnaǵa kóterilip: «Qymbatty dos­tar, endi sizderge qoltyraýyn Gena kimge arnaldy degen qorqynyshty qupııany ashqaly turmyn. Ol osynda, dál aldaryńyzda otyr» dedi. Zal­daǵylar bolsa tóralqa músheleri me dep bir-birine qarasyp, Genany izdep jatty. Ýspenskıı aýdıtorııadaǵy kúlkiniń báseńdeýin kútip: «Iаn Abramovıch, turyńyz, ótinemin» dedi. Frenkel ornynan turyp, jınalǵandarǵa taǵzym etti. Shamasy, kompozıtordyń minezi men bolmysy rasynda qamqor, meıirimdi kelgen qoltyraýynǵa uqsas bolsa kerek.

Biraq mýltfılmdi túsirý kezinde sýret­shiler Iаn Frenkeldiń beınesin emes, tumsyqty kelgen naǵyz qoltyraýynnyń beınesin qol­dandy. Mýltfılmde Gena tiginen júrip, kos­tıým, baskıim kıedi, kún saıyn haıýanattar baǵyna baryp, sonda qoltyraýyn bolyp jumys isteıdi. Onyń jumys ornynyń ústinde: «Afrı­kalyq qoltyraýyn Gena. Jasy elýde. Tamaqtandyrýǵa jáne sıpaýǵa bolady» dep jazylǵan.

Al kitaptaǵy taǵy bir keıipker, ol – Shapo­klıak esimdi kempir (kóne baskıimniń ataýy). Bizdiń eki dostyń basty qarsylasy. Sıýjet jeli­sine sáıkes, basty mindeti – «zulymdyq jınaý». Jalpy, bul keıipkerdiń shyǵý tegi qyzyq. Avtor baspasózge bergen bir suhbatynda atalǵan keıipker birinshi áıeliniń prototıpi ekenin moıyndaǵan edi, al mýltfılm keıipkerleriniń syrtqy poshymyn oılap tapqan sýretshi Leonıd Shvarsman Shapoklıakty qaıyn enesinen azdap «kóshirip alǵan» desedi.

Joǵaryda aıtqanymyzdaı, 1970 jyldary Shvesııa serıal, radıohabarlar, grammofon jazbalaryn jáne komıks jýrnaldaryn shyǵaryp, ondaǵy keıipkerlerdi Drýtten men Gena («Drutten och Gena») dep atady. Iаǵnı shved tilinde Chebýrashka Drýtten dep atal­­dy. Qulaý, súriný sózi aýyzeki shved tilinde drýtten degenge saıady. Al Roman Kacha­novtyń mýltfılmderine qurmet retinde japon rejısseri Makoto Nakamýra Gena men Chebýrashkany «Chebýrashka» (2013) tolyq metrli qýyrshaq fılmine aınaldyrdy. Ańyzǵa aınalǵan keńestik mýltfılmniń minezin saqtaý úshin barlyq qýyrshaq pen dekorasııa qaıta jasaldy: mımıka men keıipker daýystaryn barynsha dál berýge tyrysty.

Dostyq biriktiredi, qıyndyq shyńdaıdy. Aty ańyzǵa aınalǵan mýltfılmniń aıtar oıy osy joldarda jatqandaı. Bir-birine qalt­qysyz sengen dostar osy kúni vagonǵa jaı­ǵasqan kúıinde tym uzaqqa saparlap barady. Jaqsylyqqa senetinder jaıynda kóńildi án shyrqap barady.