Abaıdyń inisi

Keshenniń qurylysy 1993 jy­ly bastalǵan. Joba avtorlary – KSRO Sáýletshiler odaǵynyń mú­shesi, Japonııa men Bolgarııada­ǵy halyqaralyq konkýrstardyń ­laýreaty Bek Ibraev jetekshilik etken sáýletshilerdiń shyǵarma­shylyq toby. Memorıal tujy­rym­damasynyń negizine qazaqtar­dyń dúnıetanymyn tolyqqandy kór­­se­tetin dástúrli kosmogonııalyq túsi­nikteri alynǵan. Sáýletshi óz ıdeıasynda, tutas kesene Saryarqa­nyń keń dalasynyń tósinde, poezııa aıdynyda baıaý júzip bara jatqan Abaı men Shákárimniń qos jelkendi kemesi syndy bolyp kórinýi kerek degen sheshimge kelgen bolatyn. Bara qalsańyz, sary jazyqtaǵy mu­nartqan Abaı-Shákárim memorıal­dy kesheni saǵym arasynan bul­dyraı qarsy alady. Talaı márte estigen áńgimemiz. Taǵy bir márte tyńdaýǵa áste qarsy bolmaǵanbyz.

«Bul jerde Abaı óziniń inisi Ospanmen, Shákárim qajy uly Ahat­pen qatar jerlengen. Qap­tar­las zıratta Erkejan ana jerlengen, Ospannyń báıbishesi, Abaı­dyń ámeńgeri. Eń áýeli bul jerde tórt qulaqty samannan zırat tur­ǵy­zylǵan. Ol jerge Ospannyń sú­ıegi qoıylyp, basyna Abaı arnaıy qulpytas jazdyrǵan. 1904 jyly Abaı ómirden ótkennen keıin sol Ospannyń qasyna jerlenedi. 1961 jyly Abaıǵa jańa mazar turǵyzylyp, bertin kele Abaıdyń 150 jyldyq mereıtoıynda osy memorıaldy keshen salynǵan. Me­morıaldyq keshenniń bas arhıtektory – Bek Ibraev. Salýshy qurylysshy – Saıyn Nazarbek. Negizgi maǵynasy – Saryarqa tó­simen, saıyn dalada júzip kele jat­qan alyp keme. Eki mavzoleı, eki jel­ken tárizdes salynǵan», deıdi Abaı mýzeı-úıiniń meńgerýshisi Nur­jan Baıtós. Onyń aıtýynsha, keseneniń júzip bara jatqan kemedeı eles berýiniń ózindik syry bar. Sebebi kún qatty ysyǵan kezde daladan saǵym kóterile­di. Syrttan kóz toqtatqan janǵa Abaı-Shákárim kesenesi tolqyǵan teńiz ústindegi san-myńdaǵan oı qushaǵyndaǵy alyp keme syndy áser qaldyrady. Kesenelerdiń kel­beti munara tárizdi soǵylǵan, bir-birinen plastıkalyq qasbetimen jáne kúmbezderimen erekshele­­ne-
di. Keseneler ulýtastardan salyn­ǵan. Ýaqyt óte kele olar tutasyp, bir qalypty saqtap qalady desedi.

Degenmen biz búgin Abaıdaı dana­nyń kemel keleshegi jolynda bir kisideı orny bar ázız inisi jaıynda aıtqymyz kelip otyr. Ol – Abaıdyń óz inisi, Qunanbaıdyń úshinshi áıelinen týǵan Halıolla О́skenbaev. Berisi Semeı, arysy Omby men Máskeýden oqyp arnaıy áskerı bilim alǵan, qysqa ǵana ǵumyrynda aınalasyna shýaǵyn shashqan izgilikti kisi bolǵan kóri­nedi. Biz muny sol Semeıdegi sa­pary­myzda «Abaı eli» gazetiniń re­dak­tory Áset Myrzaqasymnyń aıtýynan estigen edik.

«Osy Halıollanyń Shyńǵys­taýdan uzap shyǵyp, Ombydan oqýy, odan keıin Máskeýde bi­lim alǵan shaǵy kóp eskerile ber­meıdi. Abaıdyń orys tilin bilýi­ne, orys mádenıeti men Batys mádenıetin tanýyna Halıollanyń úlken yqpaly bolǵan», deıdi Áset Myrzaqasym. Onyń aıtýynsha, Álkeı Marǵulan 1938 jyly professor Berezınniń arhıvterin aq­ta­ryp otyryp, úsh hatqa kózi túsedi. Áýeli hatty Sho­qan jóninde jazylǵan dep uǵyp qalady. Baıyp­tap ańdasa, Ha­lıol­laǵa jazylǵan hattar eken.

«Bul úsh hattyń syry bólek. Ol Ǵabıthan degen Abaıdy oqytqan moldanyń bir haty, Qunanbaıdyń jazǵan haty, eń keremeti Abaı­dyń haty. Onda «Halıolla, qalyń qa­­laı? Qashan elge oralasyń? Haba­ryń­dy aıt, Semeıge at-ar­ba jibe­re­min» deıdi. Nege saǵy­nyp otyr? Onyń, birinshiden, baýyr­maldyǵy óz aldyna, ol jańalyq ákeledi, orystyń dúnıesi men mádenıetin ákeledi, kitap ákeledi dep yntyǵa­dy. Abaı el ishindegi áńgimeden, daý-damaıdan shyǵa almaı otyr. Sýsap otyr. Al osy kez­de jańaǵy Halıolla onyń tili bolǵan», deıdi Áset Myrzaqasym.

Iá, Álkeı Marǵulan – Ha­lıol­­­lanyń ómiri men rýhanı mu­ra­­syn zertteýge den qoıǵan al­ǵash­qy ǵalym. Halıolla jaıyn­da ár ýaqyttarda G.Potanın, N.Mak­sımov, I.Berezın, N.Kostyles­kıı atty orys ǵalymdary men M.Áýe­zov, S.Muqanov, U.Subhanberdı­na,­ A.Saǵdı, M.Beısenbaev, T.Jurt­baı, T.Álimqulov syndy qa­zaq jazýshylary men ǵalym-zert­teýshiler, Kákitaı, Árham Ysqa­qovtar, Ahat Qudaıberdıev, Tura­ǵul atty Yr­ǵyzbaı urpaqtary da jazdy. Jas ketken, otyzǵa jet­peı dúnıeden oz­ǵan Halıolla ja­ıynda 1896 jyly orys zert­teý­shisi N.Potanın «Eń soń­­ǵy qa­zaq hanzadasynyń kıiz úıin­de» (Shy­ǵys sultannyń úıinde) degen eńbeginde («Rýsskoe bogatstvo» jýr­naly. 1896, №8) Halıolla­nyń asqan bilimdarlyǵymen qosa, sol bilgenin óz eline úıretip, basqa jurt­­tyń ádebıetin qazaq jurty­na na­sıhattap, tanystyrýdaǵy eńbeg­in erekshe baıandaıdy. Halıolla Týr­genevtiń, Lermontovtyń, Tol­stoı­dyń shyǵarmalaryn erkin aýdaryp, kóppen bólisken. О́kinishti­si sol, Halıollanyń aýdarma mura­sy saq­talmaǵan. Bul rette Halıol­la О́skenbaevtyń ómiri men ádebı ­mu­rasy áli de zertteýdi talap etedi.