Sýdan Lıvııanyń kebin kıe me?

Ázirge onyń jaýaby «ıá» se­­kildi kó­rinedi. Lıvııany stra­tegııalyq oıyn alańyna aınal­dyrǵan sheteldik derjavalar 2019 jyly Sýdan dıktatory Omar ál-Bashır áskerı tóńkeris nátıjesinde bılikten ketken kezde Sa­hara mańy elderi men Taıaý Shyǵystyń to­ǵysqan je­rinde ornalasqan aımaqta óz basym­dyǵyn kórsetýge talpynýǵa múm­kindik izdegenin baıqatty.

Ras, eldi azamattyq bılikke kóshirý arqyly basqarý úshin kóterilisten keıin tez arada «Ege­mendik keńesi» quryldy. Bi­raq ótken aıda, ıaǵnı bılik tran­zıtiniń aýysýyna bir jyldan az ýaqyt qalǵanda Sýdannyń áskerı basshysy, general Ábdel Fattah ál-Burhan tóńkeris jasap, «Egemendik keńesin» taratyp, azamat­tyq premer-mınıstr Abdalla Hamdokty qamaýǵa aldy.

Tóńkeris jasaǵandardyń bar­ly­ǵy Bashırdiń qol astynda qyzmet etti. Onyń ústine Bur­han kóp uzamaı Ba­shır­ge tıe­­sili, biraq qazirgi tańda ta­ra­tyl­­­ǵan Ulttyq kongress par­tııa­­synyń joǵa­­ry laýazymdy tul­ǵalaryn, sondaı-aq ­ıslamshyl jetekshilerdi túrmeden bosatýdy buıyrdy. Eldegi ahýaldyń bu­­laı órbigeni Mysyr men Birikken Arab Ámirlikterin alańdatyp otyr. Olar Sýdannyń jańa bas­shylyǵy qulaǵan dıktatordy qoldap, ózderiniń jaýy, Qa­tar men Túrkııanyń dosy sanala­tyn «Musylman baýyrlar» uıy­mymen aýyz jalasýy múmkin dep qaýiptenedi.

Ádette, áskerı tóńkerister­ge ıdeo­logııanyń áser etýi sırek kezdesedi. Onyń ornyna na­­razylar korporatıv­tik jáne eko­­nomıkalyq múddelerdi qor­ǵaý­ǵa talpynady. Sýdandaǵy kó­terilisti jasaǵan áskerı je­tekshiler altyn ón­dirý, qurylys jáne munaı kásipterin qorǵaý­dy maqsat tutady. Onyń ústi­ne, tóńkerisshiler halyqaralyq soǵys qyl­mystary úshin taǵyl­ǵan aıyptan jaltaryp ketýden úmittenedi. О́ıtkeni Darfýrdaǵy genosıdti jasaǵandar qata­rynda Burhan da bolǵan.

Biraq Mysyr sekildi memleketter tynysh jatady de­gendi bildirmeıdi. Túrkııanyń Ba­shır­­men qarym-qatynasy úlken strategııalyq paıda ákeldi. Osy­laısha, Qyzyl teńizde ornalas­qan stra­tegııalyq turǵyda mańyz­dy Sýakın aralyn túrikter 99 jylǵa jalǵa aldy.

Túrkııa Sýakındi tek týrıs­tik maq­sat­ta qalpyna keltirýdi ­josparlap otyr­ǵanyn birneshe ret málimdedi. Biraq so­ǵan qara­mastan aralda áskerı beket qurý yqtımaldyǵyn da joqqa shyǵa­ra almaımyz. Burhan úkimeti bul jalǵa berýdi qoldap qana qoı­maıdy, sonymen qatar oǵan qo­sa, aýyl sharýashylyǵyn damytý maq­satynda Sýdannan aýqymdy jerdi Túrkııaǵa jalǵa bermek.

Reseı de Sýdannyń Qyzyl te­ńiz jaǵalaýyna kóz tigip otyr. О́t­ken jyly Kreml «Egemen­dik ke­ńesimen» keli­simge qol qoı­­dy. Osy qujatqa sáıkes Port-Sýdanda tórt áskerı keme us­­taýǵa múmkindik aldy. «Qyr­ǵı-qa­­baq soǵys» aıaqtalǵannan be­ri Reseıdiń Afrıkada áskerı-te­ńiz bazasy bolmaǵan. Soǵan baı­lanys­ty Máskeý bıligi Sý­dan tiz­ginin ustaǵan kez kelgen úki­­met­tiń keli­simnen bas tart­pa­ǵa­nyn qalaıdy.

Sýdanǵa qyzyǵýshylyǵyn jo­ǵaltqan bir el bolsa, ol – Qytaı. Lıvııadan aıyr­mashylyǵy sol, Sýdan mol munaı ón­di­retin memleket emes. 2011 jylǵy saıası oqıǵadan keıin, ıaǵnı Ońtústik Sýdan bólinip shyqqannan soń, eldegi barlanǵan munaı qory­nyń 80 paıyzy kórshiles eldiń enshisine buıyrdy. Sóıtip, Sýdan munaı óndirýshi el tiziminen túsip qaldy. Bul biraz máseleni túsindiredi. Qytaı 2011 jyldan 2018 jylǵa deıin Sýdanǵa nebári 143 mıllıon dollar nesıe bergen. Al 2003 jáne 2010 jyldar aralyǵynda 6 mıllıard dollar qarjy bólgen edi. Ol qarajat negizinen elektr jáne kólik jobalaryna jumsaldy.

Shyn máninde, Qytaıdyń Sý­dandaǵy múddesi Batystyń múd­­­desimen aıtar­lyqtaı sáı­kes keledi. Sýdannyń So­malı túbe­gindegi (Horn of Africa) stra­te­gııa­lyq ornyn eskere otyryp, eki tarap ta atalǵan eldiń saıası tu­raqty jáne ekonomıka­lyq tur­­ǵydan táýelsiz bol­ǵanyn qa­laıdy.

О́ńirde múddesi bar eldiń biri – Iz­raıl. Burhannyń bı­likke kelýi ke­­mi teorııalyq tur­ǵydan jaqsy jańa­­lyq. О́tken jyly Burhan men onyń áskerı qyzmettegi seriktesteri Izraıl memleketin taný jáne resmı dıp­lo­matııalyq baılanys­tar ornatý týraly kelisimdi qol­dady. Osylaısha, Sýdan mun­daı qadamǵa barǵan besinshi arab eli atandy.

Sýdannyń ultshyldary bul ke­lisimdi qabyldaýǵa asa nıet­ti emes. Degenmen AQSh-tyń bu­rynǵy prezıdenti Donald Tramp ákimshiliginiń Sýdandy terrorızmge demeýshilik jasaıtyn memleketter tiziminen shyǵarý týraly ýádesinen ke­ıin oǵan kelisti. Sýdanda qyr­qy­syp jatqan jergilikti tarap­tar Amerıkanyń júregi men ámııa­nyna aparatyn jol Izraıldi moıyndaý ekenin jaqsy biledi.

Muny tez ańǵarǵan Bashır edi. Iz­raıldiń jaýlary Hamas pen Hezbol­lanyń dosy ekenine qaramastan, ol Izraılmen de tatý bolýǵa talpyndy. Ol dıp­lomatııalyq baılanys ornatý arqyly AQSh-tyń qoldaýyn ıelenip, Halyqaralyq qyl­mys­tyq sottyń aıyptaýynan qu­tylyp ketetinine sendi. Lıvııa kó­terilisshileriniń qol­basshy­­sy, feldmarshal Ha­lıfa Haftar­dyń Izraılmen dostasýdaǵy bas­ty nıeti de dál osyndaı edi.

Biraq Amerıkanyń Sýdan­da­ǵy múd­desi Izraılge qoldaý kórsetýmen shek­­telmeıdi. Son­daı-aq ol Lıvııadaǵy múd­­desinen áldeqaıda mańyzdy. Birin­shi­den, tálipter Aýǵanstandy basyp al­­ǵannan keıin, AQSh qysymǵa ushy­rady. Osylaısha, shetelde demokratııa orna­týǵa jasaǵan áreketin taǵy da joqqa shy­ǵara almaıdy. Túrkııa men Reseıdiń, sondaı-aq Qytaıdyń múddesi to­ǵysýy yqtımal Somalı túbegi stra­tegııalyq turǵydan mańyzǵa ıe. Sondyqtan AQSh mundaıǵa jol bere almaıdy.

Onyń ústine, Lıvııadaǵy qaq­tyǵys Maǵrıbtaǵy turaqtylyq­ty buzǵanymen, Sýdandaǵy so­ǵys aımaqtyq tártipke qaýip tón­diredi. Kórshiles Efıopııa qa­­zirdiń ózinde Sýdanmen aza­mattyq soǵys aldynda tur. Bul qaq­tyǵys Oń­tústik Sýdannan mu­naı eksporttaýǵa ke­der­gi kel­tiredi. Al Efıopııanyń Nil óze­nine salǵan «Alyp renessans» bó­geti Mysyrǵa aıtarlyqtaı qaýip tóndiredi.

Aımaqtyq qaqtyǵysqa jol bermeý úshin AQSh Sýdandaǵy bı­likti halyqtyń óz qolyna ustatý úshin Izraıl, Egıpet jáne BAÁ-niń qoldaýyn paıdalanýy qajet. Bul qadam «Mu­sylman baýyr­lar» qoz­ǵa­lysyn tizgindeýin, kez kelgen Sýdan úkimetiniń Iz­raılmen kelisimdi saqtaýyn qam­tamasyz etedi. Nil ózenine qa­tysty daýdy sheshý úshin AQSh qazirdiń ózinde Efıopııanyń da­mýyna bólingen qarajatty toqtatamyz dep qorqytty.

Sýdannyń azamattyq qoǵa­my qaýip­sizdik kúshteriniń aıaýsyz qýǵyndaýyna qaramastan, qarsylyq naýqanyn júr­gizip, ahýalǵa óz úlesin qosyp otyr. Osyndaı talpynystyń áserinen Ba­shırdiń qulaýyna jol ashyldy. (Lıvııada mundaı naýqan baıqalmaıdy.)

Sýdandyq narazylyq bil­dirýshiler jalǵyz emes. Afrıka odaǵy Burhanǵa saıası qysym­dy kúsheıtti, al Batys el­deri men Dúnıejúzilik bank kómekti toq­tatty. Biraq áli kóp nárse isteý ke­rek. AQSh bastap, Batys qol­dasa ǵana Sýdan Lıvııanyń taǵ­dyrynan quty­lyp, azamat­tyq basqarý jolyn qaıta jalǵasty­ra alady.

Shlomo BEN-AMI,

Izraıldiń burynǵy

syrtqy ister mınıstri,

Toledo halyqaralyq beıbitshilik ortalyǵynyń vıse-prezıdenti,

Scars of War, Wounds of Peace:

The Israeli-Arab Tragedy kitabynyń avtory

Copyright: Project Syndicate, 2021.

www.project-syndicate.org