TEL-AVIV. Demokratııalyq dástúri qalyptasyp úlgermegen nemese múlde joq post-kolonııaly elder qatygez dıktatorlyq rejimnen qutylǵannan keıin demokratııaly memleketke aınalyp ketýi ekitalaı. Onyń ornyna elde saıası haos ornap, sheteldik múddeler strategııalyq artyqshylyq úshin kúresip, qaqtyǵysady. Máselen, Irak Saddam Hýseın qulaǵannan keıin, Lıvııa Mýammar ál-Kaddafı bılikten ketkennen keıin osyndaı jaǵdaıǵa tap boldy. Endi Sýdandy da osyndaı taǵdyr kútip tur ma?

Ázirge onyń jaýaby «ıá» sekildi kórinedi. Lıvııany strategııalyq oıyn alańyna aınaldyrǵan sheteldik derjavalar 2019 jyly Sýdan dıktatory Omar ál-Bashır áskerı tóńkeris nátıjesinde bılikten ketken kezde Sahara mańy elderi men Taıaý Shyǵystyń toǵysqan jerinde ornalasqan aımaqta óz basymdyǵyn kórsetýge talpynýǵa múmkindik izdegenin baıqatty.
Ras, eldi azamattyq bılikke kóshirý arqyly basqarý úshin kóterilisten keıin tez arada «Egemendik keńesi» quryldy. Biraq ótken aıda, ıaǵnı bılik tranzıtiniń aýysýyna bir jyldan az ýaqyt qalǵanda Sýdannyń áskerı basshysy, general Ábdel Fattah ál-Burhan tóńkeris jasap, «Egemendik keńesin» taratyp, azamattyq premer-mınıstr Abdalla Hamdokty qamaýǵa aldy.
Tóńkeris jasaǵandardyń barlyǵy Bashırdiń qol astynda qyzmet etti. Onyń ústine Burhan kóp uzamaı Bashırge tıesili, biraq qazirgi tańda taratylǵan Ulttyq kongress partııasynyń joǵary laýazymdy tulǵalaryn, sondaı-aq ıslamshyl jetekshilerdi túrmeden bosatýdy buıyrdy. Eldegi ahýaldyń bulaı órbigeni Mysyr men Birikken Arab Ámirlikterin alańdatyp otyr. Olar Sýdannyń jańa basshylyǵy qulaǵan dıktatordy qoldap, ózderiniń jaýy, Qatar men Túrkııanyń dosy sanalatyn «Musylman baýyrlar» uıymymen aýyz jalasýy múmkin dep qaýiptenedi.
Ádette, áskerı tóńkeristerge ıdeologııanyń áser etýi sırek kezdesedi. Onyń ornyna narazylar korporatıvtik jáne ekonomıkalyq múddelerdi qorǵaýǵa talpynady. Sýdandaǵy kóterilisti jasaǵan áskerı jetekshiler altyn óndirý, qurylys jáne munaı kásipterin qorǵaýdy maqsat tutady. Onyń ústine, tóńkerisshiler halyqaralyq soǵys qylmystary úshin taǵylǵan aıyptan jaltaryp ketýden úmittenedi. О́ıtkeni Darfýrdaǵy genosıdti jasaǵandar qatarynda Burhan da bolǵan.
Biraq Mysyr sekildi memleketter tynysh jatady degendi bildirmeıdi. Túrkııanyń Bashırmen qarym-qatynasy úlken strategııalyq paıda ákeldi. Osylaısha, Qyzyl teńizde ornalasqan strategııalyq turǵyda mańyzdy Sýakın aralyn túrikter 99 jylǵa jalǵa aldy.
Túrkııa Sýakındi tek týrıstik maqsatta qalpyna keltirýdi josparlap otyrǵanyn birneshe ret málimdedi. Biraq soǵan qaramastan aralda áskerı beket qurý yqtımaldyǵyn da joqqa shyǵara almaımyz. Burhan úkimeti bul jalǵa berýdi qoldap qana qoımaıdy, sonymen qatar oǵan qosa, aýyl sharýashylyǵyn damytý maqsatynda Sýdannan aýqymdy jerdi Túrkııaǵa jalǵa bermek.
Reseı de Sýdannyń Qyzyl teńiz jaǵalaýyna kóz tigip otyr. О́tken jyly Kreml «Egemendik keńesimen» kelisimge qol qoıdy. Osy qujatqa sáıkes Port-Sýdanda tórt áskerı keme ustaýǵa múmkindik aldy. «Qyrǵı-qabaq soǵys» aıaqtalǵannan beri Reseıdiń Afrıkada áskerı-teńiz bazasy bolmaǵan. Soǵan baılanysty Máskeý bıligi Sýdan tizginin ustaǵan kez kelgen úkimettiń kelisimnen bas tartpaǵanyn qalaıdy.
Sýdanǵa qyzyǵýshylyǵyn joǵaltqan bir el bolsa, ol – Qytaı. Lıvııadan aıyrmashylyǵy sol, Sýdan mol munaı óndiretin memleket emes. 2011 jylǵy saıası oqıǵadan keıin, ıaǵnı Ońtústik Sýdan bólinip shyqqannan soń, eldegi barlanǵan munaı qorynyń 80 paıyzy kórshiles eldiń enshisine buıyrdy. Sóıtip, Sýdan munaı óndirýshi el tiziminen túsip qaldy. Bul biraz máseleni túsindiredi. Qytaı 2011 jyldan 2018 jylǵa deıin Sýdanǵa nebári 143 mıllıon dollar nesıe bergen. Al 2003 jáne 2010 jyldar aralyǵynda 6 mıllıard dollar qarjy bólgen edi. Ol qarajat negizinen elektr jáne kólik jobalaryna jumsaldy.
Shyn máninde, Qytaıdyń Sýdandaǵy múddesi Batystyń múddesimen aıtarlyqtaı sáıkes keledi. Sýdannyń Somalı túbegindegi (Horn of Africa) strategııalyq ornyn eskere otyryp, eki tarap ta atalǵan eldiń saıası turaqty jáne ekonomıkalyq turǵydan táýelsiz bolǵanyn qalaıdy.
О́ńirde múddesi bar eldiń biri – Izraıl. Burhannyń bılikke kelýi kemi teorııalyq turǵydan jaqsy jańalyq. О́tken jyly Burhan men onyń áskerı qyzmettegi seriktesteri Izraıl memleketin taný jáne resmı dıplomatııalyq baılanystar ornatý týraly kelisimdi qoldady. Osylaısha, Sýdan mundaı qadamǵa barǵan besinshi arab eli atandy.
Sýdannyń ultshyldary bul kelisimdi qabyldaýǵa asa nıetti emes. Degenmen AQSh-tyń burynǵy prezıdenti Donald Tramp ákimshiliginiń Sýdandy terrorızmge demeýshilik jasaıtyn memleketter tiziminen shyǵarý týraly ýádesinen keıin oǵan kelisti. Sýdanda qyrqysyp jatqan jergilikti taraptar Amerıkanyń júregi men ámııanyna aparatyn jol Izraıldi moıyndaý ekenin jaqsy biledi.
Muny tez ańǵarǵan Bashır edi. Izraıldiń jaýlary Hamas pen Hezbollanyń dosy ekenine qaramastan, ol Izraılmen de tatý bolýǵa talpyndy. Ol dıplomatııalyq baılanys ornatý arqyly AQSh-tyń qoldaýyn ıelenip, Halyqaralyq qylmystyq sottyń aıyptaýynan qutylyp ketetinine sendi. Lıvııa kóterilisshileriniń qolbasshysy, feldmarshal Halıfa Haftardyń Izraılmen dostasýdaǵy basty nıeti de dál osyndaı edi.
Biraq Amerıkanyń Sýdandaǵy múddesi Izraılge qoldaý kórsetýmen shektelmeıdi. Sondaı-aq ol Lıvııadaǵy múddesinen áldeqaıda mańyzdy. Birinshiden, tálipter Aýǵanstandy basyp alǵannan keıin, AQSh qysymǵa ushyrady. Osylaısha, shetelde demokratııa ornatýǵa jasaǵan áreketin taǵy da joqqa shyǵara almaıdy. Túrkııa men Reseıdiń, sondaı-aq Qytaıdyń múddesi toǵysýy yqtımal Somalı túbegi strategııalyq turǵydan mańyzǵa ıe. Sondyqtan AQSh mundaıǵa jol bere almaıdy.
Onyń ústine, Lıvııadaǵy qaqtyǵys Maǵrıbtaǵy turaqtylyqty buzǵanymen, Sýdandaǵy soǵys aımaqtyq tártipke qaýip tóndiredi. Kórshiles Efıopııa qazirdiń ózinde Sýdanmen azamattyq soǵys aldynda tur. Bul qaqtyǵys Ońtústik Sýdannan munaı eksporttaýǵa kedergi keltiredi. Al Efıopııanyń Nil ózenine salǵan «Alyp renessans» bógeti Mysyrǵa aıtarlyqtaı qaýip tóndiredi.
Aımaqtyq qaqtyǵysqa jol bermeý úshin AQSh Sýdandaǵy bılikti halyqtyń óz qolyna ustatý úshin Izraıl, Egıpet jáne BAÁ-niń qoldaýyn paıdalanýy qajet. Bul qadam «Musylman baýyrlar» qozǵalysyn tizgindeýin, kez kelgen Sýdan úkimetiniń Izraılmen kelisimdi saqtaýyn qamtamasyz etedi. Nil ózenine qatysty daýdy sheshý úshin AQSh qazirdiń ózinde Efıopııanyń damýyna bólingen qarajatty toqtatamyz dep qorqytty.
Sýdannyń azamattyq qoǵamy qaýipsizdik kúshteriniń aıaýsyz qýǵyndaýyna qaramastan, qarsylyq naýqanyn júrgizip, ahýalǵa óz úlesin qosyp otyr. Osyndaı talpynystyń áserinen Bashırdiń qulaýyna jol ashyldy. (Lıvııada mundaı naýqan baıqalmaıdy.)
Sýdandyq narazylyq bildirýshiler jalǵyz emes. Afrıka odaǵy Burhanǵa saıası qysymdy kúsheıtti, al Batys elderi men Dúnıejúzilik bank kómekti toqtatty. Biraq áli kóp nárse isteý kerek. AQSh bastap, Batys qoldasa ǵana Sýdan Lıvııanyń taǵdyrynan qutylyp, azamattyq basqarý jolyn qaıta jalǵastyra alady.
Shlomo BEN-AMI,
Izraıldiń burynǵy
syrtqy ister mınıstri,
Toledo halyqaralyq beıbitshilik ortalyǵynyń vıse-prezıdenti,
Scars of War, Wounds of Peace:
The Israeli-Arab Tragedy kitabynyń avtory
Copyright: Project Syndicate, 2021.
www.project-syndicate.org
Almatydaǵy 3 jolaıryqtyń qurylysy kelesi jyly aıaqtalady
Aımaqtar • Keshe
«Astrahan-Mańǵystaý» sý qubyry kúrdeli jóndeýdi talap etedi
Aımaqtar • Keshe
Mańǵystaýda 10 mekteptiń dırektory aıyppul tóledi
Aımaqtar • Keshe
«Aq qaýyrsyn» ádebı syılyǵynyń ıegerleri anyqtaldy
Aımaqtar • Keshe
Tórt jasar balanyń ókpesinen 8 santımetrlik ehınokokk qurty alyndy
Medısına • Keshe
Referendým barysyn 39 halyqaralyq baıqaýshy qadaǵalaıdy
Referendým-2022 • Keshe
Nur-Sultan qıylystarynyń birinde qozǵalys syzbasy ózgerdi
Elorda • Keshe
Almaty metrosynda seısmıkalyq stansııalar ornatyldy
Aımaqtar • Keshe
Prezıdent Qarjylyq monıtorıng agenttiginiń tóraǵasyn qabyldady
Prezıdent • Keshe
«Tobyldyń» jańa bas bapkeri taǵaıyndaldy
Fýtbol • Keshe
Bıyl Atyraýda 185 balany kúıik shalǵan
Aımaqtar • Keshe
Qaraǵandy oblysyndaǵy tas jolda brakoner ustaldy
Aımaqtar • Keshe
Elordada Ulttyq Onim kórmesi ashyldy
Elorda • Keshe
Qazaqstanǵa Omby oblysynyń bıznes delegasııasy keldi
Bıznes • Keshe
Qarjy • Keshe
«Saryarqa» gaz qubyrynyń qýaty eki qalaǵa ǵana jetedi
Qoǵam • Keshe
Búgin qazaqstandyq hokkeıshiler Slovakııaǵa qarsy oınaıdy
Hokkeı • Keshe
Bizge atom elektr stansasy kerek - Energetıka mınıstri
Qazaqstan • Keshe
Aqjaıyq rezervatynyń aýmaǵynda órt boldy
Qazaqstan • Keshe
Ǵylym sarapshylary referendýmnyń mańyzdylyǵyn talqylady
Referendým-2022 • Keshe
Memlekettik satyp alýdy rásimdeý ýaqyty qysqarady
Qoǵam • Keshe
DDU Qytaıdyń COVID-19-ǵa qarsy úshinshi vaksınasyn maquldady
Koronavırýs • Keshe
Munaıdy Kaspıı qubyryna balama joldarmen eksporttaı alamyz - Aqsholaqov
Qazaqstan • Keshe
Jastarǵa arnalǵan túrǵyn úı baǵdarlamasy iske qosylady
Qoǵam • Keshe
Bir táýlikte 263 myń adam ınfeksııa juqtyrǵan
Álem • Keshe
Aýyl mektepteri zamanaýı jabdyqtarmen qamtylady
Bilim • Keshe
Maınıng fermalar ulttyq elektr júıesinen bólinýi múmkin
Qazaqstan • Keshe
Úkimet 717 ınvestısııalyq jobanyń pýlyn qurdy
Qazaqstan • Keshe
GAP qarjy pıramıdasyna qatysty tergeý bastaldy
Aımaqtar • Keshe
Erlan Qarın Qazaqstan saıasattanýshylarynyń H Kongresine qatysty
Qazaqstan • Keshe
Jeńildetilgen avtonesıe boıynsha alǵashqy kólik berildi
Qoǵam • Keshe
Aqtóbede jol apatynan eki adam qaza tapty
Aımaqtar • Keshe
Uqsas jańalyqtar