Semeıdegi serpilis

Jýyrda Semeı qalalyq máslıhatynyń turaqty komıs­sııa­synyń otyrysynda qaladaǵy birqatar kósheni qaıta ataý týra­­­ly usynys aıtylyp, depý­tat­tardyń kóbi quptaıtyndyqtaryn jetkizdi. Qup­ta­maǵanda, 30 jyl buryn Táýelsizdigin alǵan el ıdeologııalyq turǵyda eskirip ketken kóshe ataýlaryn baıaǵyda aýystyrýy kerek edi. N.Morozov, Tereshkov, Frýnze, Shors, Chapaev, Krasnogvardeıskıı, Gersen, 23 fevralıa, Georgıevskaıa, Parhomenko, Telman, Karl Lıbneht, Grajdanskaıa sekildi ataý­lardyń dáýreni Keńes óki­me­timen birge ketýi tıis edi... Eshten kesh jaqsy, seń qozǵaldy. Endi usynylǵan ataýlardy ob­lys­tyq onomastıkalyq komıssııa qarap, respýblıkalyq komıssııa núktesin qoıady. Qujat jumystary jospardaǵydaı bolsa, Álıhan Bókeıhan kóshesimen júretin kún alys emes. Semeıde Álıhan babamyzdyń atynda kóshe joq emes, bar. Shetkeri jaq­ta, jıyrma-otyz úıli kóshe ǵana.

– Jer-sý, aýyl-kóshe ataýlaryn ózgertý degen ótkir másele. Semeıde 56 kósheni ózgertý týraly usynys engizildi, endi júzege asady dep senemiz. Álıhan Bókeı­han­ǵa ortalyqtan kóshe usynyp otyrmyz. Qazaq halqy úshin qurban bolǵan tulǵanyń esimi ortalyqta bolýy laıyq, – deıdi onomastıkalyq jumys tobynyń múshesi, tarıhshy Amantaı Isın.

Sonymen qaı kóshege kimniń esimi usynyldy? Negizgilerin tize ketsek, Gersen kóshesine – partızan, sport sheberi Qabysh Omarovtyń, Ga­letto kóshesine – kórnekti ǵalym, ádebıet­tanýshy Rymǵalı Nur­ǵalıdiń, Parhomenko kóshe­sine – Halyq Qa­har­many Saǵadat Nurmaǵambetovtiń, Avto­doroj­naıa kóshesine – jazýshy Ádı Shári­povtiń, Tıtov kóshesine – jazý­shy Kámen Ora­zalınniń, Engels­ kóshesine – memleket qaı­rat­­keri Smaǵul Sádýaqasovtyń, Fýr­manov kóshesine – dramatýrg Jumat Shanınniń, Karl Lıbkneht kóshe­sine – Jeltoqsan kóterilisiniń qur­ba­ny Sábıra Muhamedjanovanyń, Menjınskıı kó­shesine – dıktor, halyq ártisi Ánýarbek Baı­janbaevtyń, Prjevalskıı kóshesine Keńes Oda­­ǵynyń Batyry Raqymjan Qoshqar­baev­tyń esimderi berilmek.

Alaıda komıssııa otyrysyna qatys­qandardyń birqatary keıbir kóshe­ler­diń ataýyn aýys­tyrý negizsiz degendi alǵa tartty. Máselen, qazaq dalasyn zerttegen Nıkolaı Prjevalskııdiń atyn qaldyryp, Raqymjan Qoshqarbaev esimi basqa kóshege berilse desedi. Deıturǵanmen, Semeı qalalyq mádenıet jáne tilderdi damytý bóliminiń bas mamany Áıgerim Baıjumanovanyń aıtýynsha, R.Qoshqarbaevtyń atyn berý týraly usynystyń ózi Prjevalskıı kóshesiniń turǵyndarynan túsken eken.

Aıta keterligi, komıssııa otyrysy ótken soń «Egemen Qazaqstan» redaksııasyna arnaıy habarlasyp, qalanyń irgetasynyń qalanýyna muryn­dyq bolǵan tulǵalardyń da esimderi umyt qalmaýy tıis dep usynys-pikir bildirgen azamattar boldy.

– Semeıdiń Semeı bolyp qalyp­ta­sýyna Ábilpeıiz sultan úlken eńbek sińirgen edi. Shyǵysta tuń­ǵysh meshit salǵan. Sondaı-aq Shyǵystaǵy jáne Oń­tús­tik­tegi qazaqtarǵa Shyǵystan saýda-aıyrbas ornyn ashsaq dep ortalyqqa ashyq hat jazǵan eken. Olardyń ruqsatyn kútpesten 1750 jyldary qazirgi Jańa Semeıdegi Okean shaǵyn aýdanynan aıyrbas saýda úıin ashypty, – deıdi tarıhshy, arheolog Aıdos Júnishanov.

Tarıhı derekterge zer salsaq, Ábilpeıiz jastaıynan qazaq qoǵamynda saıası-áleý­mettik, ekonomıkalyq ba­ǵyttaǵy jaýapty tapsyrmalar oryn­da­ǵan eken. Abylaıdyń kómekshisi, áskerı serigi bolypty. Ataǵy 1757 jyly qalmaqtarǵa qarsy soǵysta, qy­taı­larmen Tarbaǵataı, Altaı taý­­lary úshin kúreske qatysqanda shy­ǵyp­ty. Keıinnen Reseıge, Qytaıǵa elshi jiberip, kórshi eldermen saýdany nyǵaıtýǵa tyrysqan. Orta júz qazaq­taryna saýda jasaýǵa ruqsat be­rýge qatysty qujattarda Aıagóz, Kók­­jol, Janǵyzdan Shaǵan ózen­deri boıymen kóshken qazaq jurty Troısk bekinisinen alys­ta bolǵandyqtan, naı­mandar, úısinder jáne Úlken orda Troısk bekinisinde saýda jasaı al­maǵandyqtan, Semeı bekinisinde saý­da jasaýy qajettigin aıtypty. Se­meı­degi saýda-sat­tyq­tyń damýyna sonaý ǵa­syrda úles qosyp ketken Ábilpeıiz sultan 1783 jyly qaıtys bolyp, Qoja Ahmet Iаsaýı kesenesine jerlengen eken. Demek al­da­ǵy ýaqytta onomastıka komıssııasynyń músheleri Ábilpeıiz sultannyń esimin de eskerýsiz qaldyrmasa eken deımiz.

Mán-maǵynasy eskirgen kóshe ataý­laryn óz­ger­tý­den bólek Sýyq bas­taý shaǵyn aýdanyndaǵy ataýsyz 7 kóshege Sýyq bulaq, О́rnek, Shuǵyla, Tań­shol­pan sııaqty ataýlar berilmek. Kóp jyldan beri qolǵa alynbaǵan bul ıgi bastama jalǵasyn ta­ýyp jatsa, Semeı áli-aq tarıhı-mádenı qalaǵa aınalary anyq.