El bilimdi bolsa, Táýelsizdik tuǵyrly bolady

«HHI ǵasyrda bilimin damyta almaǵan eldiń tyǵyryqqa tireleri anyq. Biz bola­sha­qtyń joǵary tehnologııalyq jáne ǵylymı aýqymdy óndiristeri úshin kadr­lar qoryn jasaýymyz qajet. Osy za­man­ǵy bilim berý júıesinsiz ári alysty barlap, keń aýqymda oılaı biletin zamanaýı basqarýshylarynsyz biz ınnovasııalyq ekonomıka qura almaımyz. Demek, bar­lyq deńgeıdegi bilim berýdi damytýǵa ba­ǵyt­talǵan tıisti sharalar qoldanýymyz shart». Tuńǵysh Prezıdent - Elbasy N.Á.Nazarbaevtyń osy tapsyrmasyn bas­shy­lyqqa alǵan elimizdiń bilim saıasaty álemdik arenadan óz ornyn naqtylaýda. О́ıtkeni bilimdi el ǵana álemdik ózgerister kó­shine ilese alatyny málim. Táýelsizdik jyl­daryndaǵy otandyq bilim berýde jı­naqtalǵan tájirıbelerdi taldap, saralap qarasaq, elimizdegi bilim berý júıesi álemdik standartqa jaqyndap qalǵanyna naqty derekter kóz jetkizedi.

Elbasynyń ınnovasııalyq oı-pikir­le­ri men ustanymdary basshylyqqa aly­nyp, elimizdiń bilim berý júıesin jańa­sha qu­ryp, jańa baǵytta damytyp, jetil­dirýde jasalǵan alǵashqy qadamdar, ózge­ris­ter men jańalyqtar, reformalar, jańa tehnologııalardy engizýdiń nátıjeleri búgin óz jemisin berýde. Sóıtip, osy ınnovasııalar elimizdiń táýelsiz damý kezeńindegi tarıhı shyndyǵyna aınalýda, sondyqtan qazirgi Qa­zaqstannyń álemdik qaýymdastyqqa ený úderisin zerdeleýde bilim júıesine en­gi­zil­gen zamanaýı ózgerister men jańasha bet­burystardyń mańyzdylyǵyn eskermeýge bolmaıdy. Olar Qazaqstannyń jańa zamanǵa barynsha beıimdelip, óz saıa­saty men óz ekonomıkasyn túzep, sóz bostandyǵy men oı erkindigine negizdelgen demokratııany jetildirip, halyqtyń ál-aýqatyn jaqsartýda jasalǵan mańyzdy qadam, irgeli is-sharalardyń biri bolyp qala beretini sózsiz.

Táýelsizdigimizdiń alǵashqy jylda­ryn­da «Bilim berý týraly» (1993j), «Bilim týraly» (1999j), «Ǵylym týraly» (1999 j) jańa zańdar men sol zańdarǵa baı­lanysty úkimettiń qaýly-qararlary jáne elimizdegi bilim salasyn damytýǵa baǵyttalǵan 6 memlekettik baǵdarlama qabyldandy. Sol jyldary osy zańdar men qaýlylardy júzege asyrý úshin búkil elimiz boıynsha úlken aıtýly is-sharalar atqaryldy: saralaý-saraptaý jumystary júr­gizildi, respýblıkalyq ǵylymı-prak­tı­kalyq konferensııalar men ǵylymı is-sharalar ótkizildi. 1993 jyly elimizdiń tanymal ǵalym-ustazdarynyń daıyndap, usynýymen «Bilim berýdi memlekettik qoldaýdyń ulttyq baǵdarlamasy» dú­nıe­ge keldi. 1996 jyly bilim berý júıe­sin reformalaýdyń memlekettik baǵ­dar­la­masynyń jobasy daıyndaldy. 2000 jyly 26 tamyzda «Memlekettik mindetti bilim standarty» qabyldanyp, sodan kóp keshiktirilmeı, 2000 jyly 30 qyrkúıekte Qazaqstan Respýblıkasynyń «Bilim berý baǵdarlamasy» bekitildi.

Qazaqstannyń bilim saıasaty men bilim júıesine eleýli betburys 1997 jyly qabyldanǵan «Qazaqstan-2030» uzaq mer­zimdi strategııalyq baǵdarlamasy ómir­ge kelgen kezden bastaldy. Osy baǵ­dar­lamany júzege asyrýǵa kirisken Qa­zaqstan qoǵamy ekonomıka men áleý­met­tik salalardyń barlyq baǵytyn jańasha qurý úshin pármendi is-áreketterge kóship, qa­zaqstandyq damýdyń jańa satysyna bet aldy. Elimizdiń bilim saıasaty men onyń júıesi de osy baǵdarlama aıasynda atqarylǵan aýqymdy da mańyzdy jo­ba­lar­dyń bel ortasynda boldy. Aıta ber­sek, Táýelsizdiktiń 30 jylynda eli­miz­diń bilim júıesi jan-jaqty qanat jaı­ǵa­nyn baıqar edik.

Memleket qamqorlyǵy arqyly osy jyldary elimizde ondaǵan joǵary oqý oryndary, kolledjder, lıseıler, gımnazııalar ashyldy. L.Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıteti, Iаsaýı atyn­daǵy Halyqaralyq Qazaq-túrik ýnı­ver­sı­te­ti sııaqty bedeldi joǵary oqý oryndary ómirge keldi. Álemniń eń tań­daý­ly oqý oryndarymen teńese alatyn Nazarbaev ýnıversıteti qazaqstandyq joǵary oqý oryndarynyń brendine aınalyp otyr. Ke­ńestik dáýirde búkil elimiz boıynsha jo­ǵary oqý oryndarynyń sany 50-ge jeter jetpes bolsa, táýelsizdik jyldaryn­da ol 3 ese artty. Qazaqstannyń ár aımaǵynda óńirlik ýnıversıtetterdiń qu­­rylýy el jastaryn óz óńirlerinde oqy­tý­ǵa múm­kin­dik berdi. Elbasynyń tike­leı bas­ta­ma­symen ómirge kelgen «Bo­lashaq» baǵ­dar­la­masymen sońǵy 20 jylda 15 myńnan astam jastarymyz shetel­derdiń eń úzdik ýnıversıtetterinde bilim alyp, búginde elimizdiń halyq sharýa­shy­ly­ǵy­nyń ár alýan
salalarynda qyzmet istep júr.

Men ózim uzaq jyl Almaty qalalyq bilim basqarmasyn basqarǵan tulǵa re­tin­de Táýelsizdik jyldarynda jalpyǵa bir­deı orta bilim salasynda qol jetken jetis­tikterge toqtalýdy jón kórdim. Ke­ńes ókimeti kezinde qazaq mektepteri jap­­paı jabylyp, ult mektebine degen zár­ý­lik asqynyp turǵan kez edi. Qala halqy jylma-jyl ósip otyrǵanyna qaramaı, mektep tapshylyǵy da aıqyn seziletin, 3-4 aýysymda oqytatyn mektepterde bilim sapasy oıdaǵydaı bolmady. Bul tek qaladaǵy jaǵdaı ǵana emes, búkil Qazaqstanǵa ortaq másele bolatyn. Memleket basshysy, eń aldymen, jańa mektepter salý, orta bilim beretin uıymdardyń materıaldyq-tehnıkalyq bazasyn jaqsartý, 3 aýysymda oqytatyn mektepter qataryn azaıtý, jas urpaqqa sapaly bilim, sanaly tárbıe berý, oqý-tárbıe úderisine álemdik ınnovasııalardy engizý, bilim uıalaryn kompıýterlermen, aqparattyq tehnıkalarmen jetkilikti jasaqtaý, táýelsiz elge laıyqty jańa oqý­lyqtar engizý, ustazdardyń biliktiligin art­tyrý, jańa bilim baǵdarlamalaryn ázirleý máselelerin birinshi kezekke qoı­ǵa­ny áli esimizde. Elimizde jańa mektepter salý, olardy zamanaýı aqparattyq tehnıkalarmen jabdyqtaý isi jedel júzege asyryldy. О́tken 30 jylda elimizde 1800-den astam mektep, 2 myńnan asa mektepke deıingi balalar mekemeleri, balabaqshalar salyndy. Daryndy balalarǵa arnalǵan Nazarbaev zııatkerlik mektepteri júıesi qurylyp, elimizde 20-dan asa zııatkerlik mektepter salynyp, paıdalanýǵa berildi.

Táýelsizdik jyldarynda Almaty qala­sy­nyń bilim júıesi de túbegeıli ja­ńardy. Osy jyldar ishinde shaharda 35 jańa mektep, burynǵy mektepterge qosymsha 38 qosalqy ǵımarattar, 62 jańa balabaqsha salynyp, bári de jańa jıhazdarmen, kompıýterlermen, basqa da aqparattyq tehnıkalarmen jabdyqtaldy. Jańadan 38 636 oqýshy orny jasaqtaldy. Qazaq mektepteriniń sany 66-ǵa jetti. Qazir 110 myńnan astam oqýshy qazaq mektepterinde bilim alýda. Táýelsizdik jyldarynda bilim berýdiń jańa modeli quryldy. Orta bilim júıesi jeke mekteptermen, lıseılermen, gımnazııalarmen, daryndy balalarǵa arnalǵan mamandandyrylǵan mekteptermen tolyqty. Barlyq synyp 100 paıyz jańartylǵan bilim mazmunyna kóshti. Almatyda eki baǵyt boıynsha Nazar­baev zııatkerlik mektepteri jumys is­teý­de. Jańartylǵan bilim berý mazmuny bo­ıynsha oqytatyn bul mektepterdiń is-tájirıbesi búkil bilim júıesine taratylýda.

Táýelsizdik jyldarynynyń taǵy bir tabysy: bilim sapasyn baǵalaýdyń Ult­tyq júıesin qalyptastyrýy der edim. Sonymen birge UBT, VOÝD, lısen­zııalaý sııaqty ishki jáne syrtqy (halyqaralyq) baǵalaý quraldary da keńinen qoldanylýda. Qala mektepteriniń oqýshylary PISA, TIMSS, PIRLS sııaqty halyqaralyq salystyrmaly zetteýlerge de belsene qatysyp, Qazaqstan oqýshylarynyń halyqaralyq deńgeıde bilim jetistikterin pash etýde. 2017 jyldan bastap oqýshylardyń óz yqylastaryna qaraı ınformatıka, fızıka, hımııa jáne bıologııa sııaqty jaratylystaný pánderin aǵylshyn tilinde oqytý qol­ǵa alyndy. Mektep bitirýshilerdiń test­ti aǵylshyn tilinde tapsyrýyna múm­kin­dik berilip otyr.

2002 jyldan bastap otandyq arnaıy bilim berý júıesinde ońaltý ortalyqtary, psıhologııalyq-pedagogıkalyq túzetý ka­bınetteri sııaqty jańa qurylymdar paıda boldy. Almaty qalasynda da mun­daı arnaıy júıeler kóptep ashyldy. Mu­ǵa­lim­derdiń biliktiligin arttyrýǵa aıy­ryq­sha kóńil bólinýde. Orta bilim júıe­sinde pedagog-magıstrler sany arta túsýi de bilim sapasyna áserin tıgizýde desek, bul dál táýelsizdik jyldary jetis­tik­te­ri­niń biri deýge bolady.

Almaty qalalyq bilim basqarmasy janyn­da bilim uıymdary úshin onlaın konferensııalar uıymdastyratyn resýrstyq ortalyq ashyldy. Mektepterdiń pán kabı­net­teri arnaıy jabdyqtarmen tolyq jab­dyq­taldy. Bularda praktıkalyq sabaqtar men zerthanalyq jumystar atqarýǵa to­lyq múmkindik bar.

Qalalyq bilim basqarmasy «Almaty qalasynyń úzdik bilim berý uıymy» jáne «Qalanyń úzdik muǵalimi» konkýrstaryn jıi ótkizip turady. Onyń jeńimpazdary páter, avtokólik jáne aqshalaı syılyq­tar­men marapattalýda. Búginde qala mek­tep­teriniń bári beınebaqylaý quryl­ǵy­­larymen qamtylǵan, ınternet jelisi tu­raq­ty jumys isteıdi.

О́tken ǵasyrdyń 90-jyldary mektepke de­ıingi balalar mekemeleriniń kópshiligi ja­bylyp nemese jekeshelendirilip ket­ke­ni belgili. Al 2000 jyldarǵa qaraı, el ekonomıkasynyń jańa tynysy ashylýyna oraı, jańa balabaqshalar salý, eskilerin qalpyna keltirý, jekeshelenip ketkenderin qaıtarý nátıjesinde balalar mekemeleri kóbeıe tústi. Jeke balabaqshalar men shaǵyn ortalyqtardyń kóptep ashylýy mektepke deıingi balalar uıymdaryna degen qajettilikterdi qanaǵattandyrýǵa kóp múmkindik berdi. Sońǵy 20 jyldyń kóleminde jeke balabaqshalaryń sany eseleı artty. Sonymen birge qalada erekshe qajettiligi bar balalarǵa ınklıýzıvti bilim berý, olardy ońaltý jáne túzetý me­ke­melerimen qamtý máselesine aıryqsha kóńil bólinip otyr.

Mektepke deıingi tárbıege memlekettik tapsyrys berý isi zańdastyrylyp, mektepke deıingi uıymdardy lısenzııalaý aı­tar­lyqtaı jeńildetildi. «Balbóbek» (1996 j.), «Qaınar» (2007j.), «Alǵashqy qadam», «Zerek bala», «Biz mektepke baramyz» sııaqty otandyq baǵdarlamalar jemisti ju­mys isteýde. 2016 jyly engizilgen mektepke deıingi tárbıe jáne bilim berý tıptik baǵdarlamasy búldirshinderdiń bazalyq daǵdylaryn qalyptastyrýǵa qyzmet etýde. Jańartylǵan mazmun sheń­be­rinde 2017 jyldan beri balalardyń qa­bileti men daǵdysyn baǵalaýdyń ın­dı­ka­torlyq júıesi engizildi. Al 2018 jyly mektepke deıin bilim men tárbıe berýdiń mem­lekettik standarty qabyldanyp, 2019 jyly balalardy erte damytý baǵ­dar­la­ma­sy engizildi. Munyń ózi erte jastaǵy (0-3 jas) baldyrǵandardyń áleý­mettik daǵdysyn qalyptastyrýǵa, ózdi­gin­she bilim alýyn qamtamasyz etýge, peda­gog­ter men ata-analardyń quzyrettiligin art­tyrýǵa baǵyttalǵan memlekettik qam­qor­lyq dep bilýimiz kerek.

Sonymen birge mektepke deıingi tárbıe men bilim berýdi damytýdyń tolyqqandy modeli jasalyp, balalardy mektepke deıingi uıymdarmen qamtý aıasy keńeıe tústi. Mektepke deıingi uıymdarda balalarǵa oryn bólýdiń ashyqtyǵy men utqyrlyǵyn qamtamasyz etý úshin qalada jáne basqa da aımaqtarda balabaqshalarǵa joldama bilim basqarmalary men bó­lim­deriniń qatysýynsyz avtomatty túr­de beriletin boldy. Balabaqshany ata-ana­lar­dyń óz betterinshe tańdaý erkindigi be­rilýi bul mekemelerdiń jaýapkershiligin arttyra túsýde.

Árqashan halqymyz balalaryn oqy­ta­tyn ustazǵa úlken qurmetpen qara­ǵan. Shákirttiń ustazdan alǵan tálim-tárbıesi onyń bolashaǵyna jol siltep otyrǵan. Son­dyqtan bolar «Ustazy myqtynyń – us­tanymy myqty» deıdi qazaq danalyǵy.

Osy oraıda, «Pedagog mártebesi týraly» Zańnyń qabyldanýy elimizdiń muǵa­limder qaýymyna jańasha jumys is­teý­ge keń jol ashatyny sózsiz. Atal­ǵan Zańda «Jalpy erejeler», «Peda­gogtiń mártebesi jáne onyń peda­go­gı­ka­lyq qyzmeti», «Pedagogtiń quqyq­ta­ry», «Pedagogtiń mindetteri men jaýap­ker­shiligi» sııaqty negizgi bólimder bar. Osyndaǵy ekinshi bólimde pedagogtiń statýsy, etıkasy, pedagogtiń ar-ojdanyn qorǵaý, muǵalimge óz kásiptik qyzmetin júzege asyrýǵa jaǵdaı jasaý týraly arnaıy baptar engizilip otyr. Munyń ishinde pedagogti kásiptik mindettermen baılanys­ty emes jumys túrlerine tartýǵa, odan bilim berý salasyndaǵy zańnamada kóz­del­megen eseptilikti, ne aqparatty talap etýge, zańdarda kózdelmegen tek­serý­lerdi júrgizýge, memlekettik orta bilim berý uıym­darynyń pedagogterin memlekettik emes uıymdardyń is-sharalaryna tartýǵa tyıym salyndy. Endi muǵalimder óz min­detine sáıkes taza pedagogıkalyq ju­mys­ta­rmen aınalysady.

Jalpy, «Pedagog mártebesi týraly» Zańnyń qabyldanýy bilim salasy qyzmetkerleriniń quqyqtaryn, áleýmettik qorǵalýyn qamtamasyz etýmen birge, eli­mizdiń búkil ustazdar qaýymynyń már­tebesin kóterýge, ustaz degen ardaqty attyń abyroıyn arttyrýǵa qyzmet etetini daýsyz. О́tken jyldary Respýblıkaǵa bel­gili muǵalim Aıagúl Mırazova elimiz­diń damýyna erekshe eńbek sińirgen qaıratkerler arasynda alǵashqylardyń biri bolyp Qazaqstannyń Eńbek Eri ata­ǵy­na ıe boldy. Bul elimizdegi ustazǵa degen uly qurmet dep túsinemiz. Biz muny myń­daǵan muǵalimder qaýymynyń táýel­siz eldiń tynys beretin tiregine, yrys beretin júregine aınalǵany dep bilemiz.

Memleket basshysy Q.Toqaev óziniń jyl saıynǵy Qazaqstan halqyna Joldaý­la­rynda elimizdiń bilim júıesin odan ári damytý týraly óz oı-tájirıbesimen bólisip, Úkimetke tıisti tapsyrmalar berip keledi.

Árıne, memleket qamqor­ly­ǵyn­daǵy bilim júıesi budan bylaı da zor tabystarǵa jete beretini sózsiz. Sebebi el bilimdi bolsa ǵana táýel­sizdik tuǵyrly bolary haq.

 Rahat ShIMAShEVA

VII saılanǵan Almaty qalasy máslıhatynyń depýtaty