Bılik jáne ult mentalıteti

Bılik pen halyqtyń qarym-qatynasy

Jasy­ratyn eshteńesi joq, bul atalǵan qaǵı­dalar bizdiń jaǵdaıy­myzda qatań saqtalmaǵany belgili. Bıliktiń uzaq jyldar boıy bir adamnyń qolyn­da shoǵyrlanýy qoǵamnyń belgili bir damý kezeńinde shynaıy turaq­tylyqtyń kepili bola almaıtynyna kóz jetkizdik. Bılik halyq muqtajynan alshaqtaǵan kúnde avtorıtarızmge, sybaılas jemqorlyqqa jol beriletinin, jeke basqa tabyný oryn alatynyn, olıgarhııalyq toptar múddesin halyq múddesinen joǵary qoıatynyn, moraldyq turǵydan azǵyndaı bastaıtynyn da baıqadyq. Tipti mundaı jaǵdaıda bılik pıramıdasynda qarama-qarsy kúshterdiń, destrýktıvtik sıpattaǵy kúshterdiń paıda bolatyny da belgili boldy. Ony keshegi elde bolǵan jaǵdaı kórsetti. Desek te, qazaqstandyqtar Pre­zı­dentpen birge ekenin, onyń saıasatyn qoldaıtynyn, Memleket basshysyna senetinin ashyq aıtty. О́z kezeginde bılik te ıkemdilik tanytyp, tez jáne tıimdi halyqtyń áleý­mettik-ekonomıkalyq talap­taryn qanaǵattandyrýǵa umtyl­dy. De­strýktıvtik kúshter men terro­rısterdiń zymııan­dyǵy men qara­nıet­tiligi áshker­elendi. Budan shyǵar qory­tyn­dy bireý, ol – bolashaqta joǵar­ǵy bıliktiń shekteýliligin, jarııa­ly­lyǵyn, ashyqtyǵyn zań júzinde qamta­masyz ete otyryp, saıası refor­many tereńdete túsý. Elimizde qań­tar­da oryn alǵan jaǵdaı osyndaı qory­tyndy jasaýǵa ıtermeleıdi.

Ekinshiden, búgingi bılik barlyq jaýapkershilikti óz moıynyna alyp otyr. Endi jarııalanǵan úndeýler deklarasııa, uran kúıinde qalmaýy tıis. Bılik egobelletrıstıkamen aınalyspaýy kerek. Kerisinshe, onyń is-qımyly pármendi, tııanaqty, tıimdi jáne sheshimdi, tabandy da talapty bolýǵa tıis. Olaı bolmaǵan jaǵdaıda bılikke degen senim azaıýy múmkin. Qazirgi bıliktiń basynda mundaı qaýiptiń bar ekenin de jasyra almaımyz. Mundaı jaǵdaıǵa túspeýdiń bir-aq joly bar, ol bárin zań arqyly retteý. Bılik zańǵa súıenýi qajet. Zań bılikten joǵary jáne kúshti ekenin eskergen durys. Buny bıleýshi únemi este ustaýy kerek. Ol óziniń árbir saıası-ekonomıkalyq qadamdaryn zańmen órnektep otyrýǵa tıis.

 Kadr máselesin qaıta qaraý qajet

Úshinshiden, bılik aldy-artyn baıqaǵysh, kóregen bolǵan durys. Qysqasha aıtqanda, realızm, ıaǵ­nı salqyn jáne dál, naqty saıası úr­disterge baǵa bere otyryp, halyq­tyń qajettiligi men múddesine sáıkes ómir súrý. Ony Prezıdent Q.Toqaev «Ha­lyq­tyń únine qulaq asatyn memleket» tujyrymdamasy dep ataǵany belgili. Bılik jaǵympazdar men jylpostardan, ataqqumarlardan, jemqorlar men óz qara basynyń qamyn oılaı­tyn jáne ony ult múddesinen joǵary qoıa­tyndardan tazarýǵa tıis. Keshegi oqıǵa bılik basyndaǵylardyń mem­le­­ket­shildiginiń tómen ekenin kór­setti. Halyqpen sóılese almaıtyn, kommýnıkasııalyq jáne rıtorı­kalyq biliktiligi men qabileti jetil­megen, moraldyq-etıkalyq turǵydan ustanymy álsiz ákim-qaralardyń tirligin kórgende, bıliktiń shynaıy kel­betiniń qandaı ekenin baıqadyq. De­mek, bılikke kásibı jáne moraldyq tur­ǵydan daıyndyqtan ótken, máde­nıe­ti joǵary, synı turǵydan oılaı ala­tyn tulǵalyq qasıeti damyǵan ómir­lik tájirıbesi bar adamdar kelýi kerek. Basqalaı aıtqanda, áńgime kadr máse­lesin túbegeıli qaıta qaraýǵa kelip tireledi.

Tórtinshiden, bizdiń bıliktiń álsiz­digi olıgarhtar men qaltalylardyń yqpa­lynda bolýy, solardyń múdde­sine qyzmet etýine baılanysty bol­ǵany. Osy jaǵdaıdan arylý úshin Prezıdent Q.Toqaev «Samuryq-Qazyna», Qazaqstannyń damý banki jáne basqa da túıtkildi máselelerge baılanysty Úkimetke naqty tapsyrmalar berdi. Sonymen birge búgingi bılik úshin eń mańyzdysy eldi jaılaǵan jemqorlyqqa qarsy kúresti kúsheıtý, áleýmettik ádiletsizdikke jol bermeý, qoǵamnyń áleý­mettik turǵydan jiktelýine tos­­qaýyl qoıa otyryp, aımaqtyq teńsiz­­dik­terdi retteý, eldiń ál-aýqa­tyn, turmystyq jaǵdaıyn, jalaqy júıesin qaıta qaraý máseleleri turǵa­ny belgili. Jańa Qazaqstandy qurý ne­gizinde osy jáne basqa da áleý­met­tik-ekono­mıkalyq, saıası másele­­lerdi túbegeıli sheshýde halyq bılik­tiń sózden iske kóshýin, onyń modernı­za­sııalyq áleýetin naqty is-qımyldyń ózegine aınaldyrýdy talap etip otyr.

Bılik súıenetin negizder

Bıliktiń joǵaryda atalǵan máse­lelerdi durys sheshýde ulttyń men­talıteti erekshe oryn alatyny belgili. Máselen, ulttyń áleý­mettik ádilettilik jáne teńdik týraly túsinikteri, jerge, menshikke, baı­lyqqa degen kózqarastary men ustanymdary, rýhanı-moraldyq, mádenı qundylyqtary bıliktiń súıener negizi bolýǵa tıis. О́kinishke qaraı, áleýmettik-ekonomıkalyq máselelerdi sheshýde bılik tek batystyq ustanymdardy basshylyqqa alýmen shektelip keledi. Árıne, ýaqyt talaby men ult mentalıteti arasynda qaıshylyqtar bolary sózsiz. Bul máselelerdi sheshýde alǵa ketken elder de, basqaǵa úlgi bolar elder de barshylyq. Biraq olardyń máseleni sheshý úlgisi qashanda bizge dál keledi nemese máseleni sheshýdiń jalǵyz joly osy dep aıtý qıyn. Sondyqtan jergilikti jerdiń tarıhı-mádenı ustanym erekshelikterin de eskergen jón. Tipti ózgeniń aqylyna sengishtik, bóten­niń keńesin qabyldaǵyshtyq, elik­tegishtik bıliktiń jasampazdyq qabiletine, ózindik oılaý men is-áre­keti­ne kedergi bolatyny, shekteıtini bel­gili. Sonyń saldarynan, bılik synı oı­laýdan buryn manıpýlıasııaǵa boı aldyryp, jalǵan aqparat berýge, ómir­­­diń shynaıylyǵyna saı kelmeı­tin sta­tıstıkalyq maǵlumattar men ha­­­­­lyq aldynda formaldy esep be­rý­­ge áýestendi. Nátıjesinde, bılik pen ha­­lyq arasynda alshaqtyq paıda boldy.

 Quqyqtyq mádenıet

Búginde ult mentalıtetiniń osal jeriniń biri, ol – quqyqtyq mádenıet, onyń quqyqtyq qundylyqtarmen baılanystylyǵy. Máselen, bılik keshegi Keńes ókimeti tusynda da, odan qaldy postkeńestik kezeńde de, tipti táýelsizdik dáýirinde de ult mentalıtetinde quqyq qorǵaý organ­daryna degen jaǵymdy kózqa­rasty, olarǵa qurmetpen qaraýdy qalyp­tastyra almady. Onyń ártúrli sebepteri bar ekeni túsinikti. Eń bas­ty sebepterdiń biri retinde mynany ataýǵa bolady: olardyń repres­sııalyq sıpatynyń basym bolýy, sy­baılas jemqorlyq, quqyq pen moral­dyń, zań men ádilettiliktiń bir-biri­nen alshaq bolýy, t.b. Osynyń barlyǵy aınalyp kelgende zańdy syılamaýshylyqqa, zańǵa baǵynbaý­shylyqqa alyp keldi. Bılik ult men­talıtetinde quqyqtyq nıgılızmge qarsy quqyqtyq máde­nıetti qalyptastyrýy kerek. Qysqasha aıt­qanda, jańa Qazaqstannyń bolashaǵy, onyń ósip-órkendeýi, órkenıetti elder qataryna qosylýy, onyń zańǵa baǵynýynda, quqyqtyq keńistikte qarym-qatynas ornatýynda ekenin túsiný bılik úshin de, qoǵam úshin de mańyzdy isterdiń biri bolýy qajet.

Birlik ıdeıasy – Táýelsizdik

Ult mentalıtetindegi mańyzdy qundylyqtardyń biri – birlik ıdeıasy. Árıne, el ishiniń birligi, qoǵamnyń birigýi, azamattyq kelisim qandaı da qoǵam úshin mańyzdy. Bıliktiń tu­raq­tylyǵy men ómirsheńdigi, qoǵam­nyń órkenıetti sıpatta sapaly túrde damýy da osy birlik ıdeıasyna baılanysty. Osy bir qarapaıym qundylyqtyń mańyzdylyǵyn keshegi qaqtyǵys kezinde tereńirek sezindik. Tarıhı sanamyz oıanyp, sonaý qıly zamanda Túrik qaǵanaty, qazaq handary qurǵan memlekettiligimizden qalaı aıy­rylyp qalǵanymyzdyń sebepterine nazar aýdarǵandaımyz. «Máńgilik el» ulttyq ıdeıasynyń tarıhı astaryna da úńile bastadyq. Sonyń barlyǵy, el basqarýshylardyń bı­likke tala­synyń, han men sultan­dardyń aýyzbirshiliginiń joqtyǵynyń nátıjesi edi. Bizdi alatyn jaý syrtta emes, ishte, óz ortamyzda ekendigine de kóz jetkizdik. Mine, Uly dalanyń tarıhy.

Sonymen ne nársege nemese qan­daı qundylyqtarǵa birlik bolýy kerek? Biz úshin eń mańyzdysy – Pre­zıdent Q.Toqaev aıtqandaı, táýel­sizdik jolynda birigý kerek. Demek, táýelsizdikke, memleketke, ulttyń tutastyǵyna, jerine, onyń asyl qundylyqtaryna, tili men dinine degen birlik kerek. Bul jaı ǵana syrtqy saıası sıpattaǵy birlik emes, ishki «mentaldyq birlik». Basqasha aıtqanda, aqparattyq soǵys jaǵdaıynda búgingi bıliktiń árbir qadamy mentaldyq birlikti nyǵaıtýǵa baǵyttalýǵa tıis. Bizdińshe, onyń bas­ty quralynyń biri ıdeologııa bolyp qala bermek. Ulttyń ıdeologııasyn ómir­diń shynaıylyǵyna jaqyndata oty­ryp, ony spekýlıatıvtik, ıllıý­zor­lyq, dogmatıkalyq jáne apolo­ge­­tıkalyq sıpattarynan aryltýymyz kerek. Ony táýelsizdikti qorǵaýdyń tıim­­di quralyna aınaldyrý zaman tala­by ekenin túsiný qajettigi baıqa­lady.

Táýelsizdik jyldary ult menta­lıtetiniń pragmatıkalyq sıpaty artqany belgili. Ol paternalızm, ma­syldyq, jaıbasarlyq sııaqty psıho­logııalyq qubylystardan arylýǵa múmkindik berdi. Ult mentalıtetinde «paıda», «baılyq», «tabys», «tıim­dilik» sııaqty pragmatıkalyq qun­­dy­lyqtar ornyqty, turaqty usta­nym qalyptasty. Ulttyń báse­kege degen qabileti artty. De­sek te, atalǵan pragmatıkalyq qundy­lyqtardy ıgerý jáne durys basqarý, ony qoǵamnyń jasampazdyq kúshine aınaldyrý kóp jaǵdaıda tyǵy­ryqqa tirelip otyrdy. Osy turǵy­dan kelgende, at tóbelindeı olıgar­hııalyq topqa qyzmet etip kelgen ulttyq ekonomıkaǵa halyqtyq sıpat berýdiń ýaqyty jetken tárizdi. Ol úshin búgingi bılik halyqtyń ishki belsendiligi men ózgeristerge beıim turǵan mentaldyq energııasyna jol ashýǵa tıis. Orta jáne shaǵyn bıznestiń damýyna qolaıly orta jasaı otyryp, ekonomıkalyq reformany tereńdete túsýi qajet.

Jas urpaq qandaı bolýy kerek?

Jańa Qazaqstannyń qozǵaýshy kúshi bolyp sanalatyn jastardyń rýhanı negizine de syn kózben qaraǵan asa mańyzdy. 30 jylda ja­ńa sıpattaǵy urpaq ómirge keldi. Olardyń dúnıe­ta­nymy men qundy­lyqtardy qalaýy da, jalpy rýhanı álemi de ózger­di. Endi osy toptyń áleýmettik-psıho­logııalyq erek­shelikterine nazar aý­daraıyq. Árıne, jastar belsendi, bilimdi, mobıldi, jańashyl, beıimshil. De­sek te, bizdi tolǵandyratyn máseleler jetkilikti, solardyń biri – jastar boıyndaǵy jalǵan ımıdjge degen qushtarlyq. Keıde jalǵan ımıdjdi malsynyp, ózderiniń shynaıylyǵynan alshaqtaǵandaı kórinedi. Kóp jaǵdaıda olardyń mentaldyq bolmysy tobyrlyq mádenıet jetistikterimen árlengen, tolyqtyrylǵan ba dersiń. Nátıjesi – jattandy qaıtalaýdan shyqqan is-áreket, túpnusqalyq sıpattan ada qarym-qatynas, kózqaras pen ustanym. Osyndaı jaǵdaıda táýelsizdikti qorǵaıtyn, onyń qadir-qasıetin durys baǵalaı alatyn jas urpaq qandaı bolýy kerek degen de oı mazalaıdy. Búginde jasandylyq, jasandy kórinister qoǵamnyń barlyq salasyn jaılap alǵan. Keshegi elde bolǵan oqıǵanyń túp tórkini de osy jasandylyqtyń nátıjesi. Qysqasy, qaı jerde jasandylyq, sol jerde daǵdarys, shıelenis boı kóteredi. Jasandylyq – maǵynasyz tirshiliktiń, deformasııalanǵan sananyń kórinisi. Sol sebepti búgingi bılik qoldan jasalǵan, shyndyqqa janaspaıtyn mıftik, ýtopııalyq, ıllıýzııalyq armandar men jetistikterden jastardyń sanasyn tazartýy kerek. Bul jolda bılik úshin eń mańyzdy nárse, ol shyndyqty der kezinde, óz ýaqytynda jarııalaý bolmaq. О́z ýaqytynda aıtqan shyndyq halyq sanasynda bılikke degen senimdi nyǵaıtady, al ýaqyt ozdyryp baryp aıtqan shyn­dyqtyń qajeti de bolmaýy múmkin. Sol sebepti ótken kúnniń shyn­dy­ǵy­na jan-jaqty baǵa berýde de bılik­ten asqan uqyptylyq pen parasat­ty­lyqty talap etiledi.

Bılik ult mentalıtetiniń jasam­pazdyq sıpatyna erekshe nazar aýdaryp, onyń negizgi qundylyqtary bolyp tabylatyn – ashyqtyq, ózara syı­lastyq, ózara túsinik, shynaıylyq, ádilettilik jáne mámilelik tárizdi qun­dy­lyqtardy óz is-áreketinde bas­shy­­lyqqa alýda. Sonymen birge bul atal­ǵan qundylyqtar ult men­ta­lıte­tiniń jasampazdyq sıpatyn anyq­taı­tyn jáne ashyq, demo­kra­tııalyq, qu­qyqtyq qoǵam qurýdyń negizi ekeni sózsiz.

Tóleýǵalı BО́RIBAEV,

fılosofııa ǵylymdarynyń doktory,  

Láıla JAQAEVA,

zań ǵylymdarynyń doktory, Qazaqstan Respýblıkasy Joǵarǵy soty janyndaǵy
Sot tóreligi akademııasynyń professorlary