Qara jolda úzilgen talaı ǵumyr

Buǵan bultartpaıtyn dáleldi IIM-niń qurmetti ardageri Dúısenbek Ǵaısın alǵa tartyp otyr. Onyń aıtýynsha, elimizde jyl saıyn jol-kólik apatynan úsh myńǵa jýyq adam kóz jumady. Al 18-19 myń adam dene jaraqatyn alady. Máselen, byltyr 14 myńǵa jýyq jol apatynan 2 270 adam mert bolsa, 18 096 jolaýshy zardap shekken.

– Adamdar jaraqat almaıtyn jol-kólik oqıǵalary kezdesedi. Mun­daı jaǵdaıda kólikterdiń soqty­­ǵys­qa­ny týraly esep jalpy statıs­tıkaǵa qosylmaıdy. Mundaı oqı­ǵa­nyń sany óte kóp. Al kólikteri jol apatyna túsken adamdardyń moraldyq kúızelisi men otbasyna keletin materıaldyq shyǵynyn salmaqty qarjymen ólsheý múmkin emes. Osynyń ózinen elimizde jol apatynyń qazirgi jaǵdaıyn qarýsyz soǵysqa teńeýge bolady, – deıdi D.Ǵaısın.

Oblystyq polısııa departa­men­ti­niń baspasóz qyzmetinen alynǵan málimetke súıensek, bıylǵy úsh aıda 79 jol-kólik oqıǵasy tirkelip, 25 adam qaza tapqan. Al 98 adam ártúrli dene jaraqatyn alǵan. She­tel­derde tirkeýde turǵan kólik qu­raldary 32 jol apatyna sebepker bolǵan. Sonyń saldarynan 13 adam qaza ta­ýyp, 38 adam zardap shekti. Jol-kólik oqıǵalarynyń negizgi sebepteri – eldi mekenderde qozǵalys jyldamdyǵyn art­tyrý, qarsy baǵytqa shyǵý. О́ńir­de jol-kólik oqı­ǵasy kóp tirke­le­tin apattyq-qa­ýipti ýchaskeler anyq­tal­dy. Onyń ishinde «Dossor – Qul­sary   – Beı­neý» tas jolynyń 18 sh­a­qy­ry­my qaýipti aımaqqa jatady.

– Jol apaty zardabynyń esebin júrgizý tártibinde kemshilikter bar. Sol kemshilikter túzelse, statıs­tı­ka­­daǵy jaraqat alǵandar sany tómen túsip, qaza tapqan adamdar sany bir­ne­she júzge kóbeıip ketýi ábden múm­kin. Dúnıejúzilik densaýlyq saq­taý uıymynyń ótken jylǵy má­li­meti boıynsha, Qazaqstan – álem­de jol apaty kóp bolatyn bes eldiń biri. Jol boıyndaǵy ólim koef­fısıenti ár 100 myń adamǵa shaq­qan­da 24,5-ti quraıdy. Joldaǵy ólim qaýpi Eýropa elderindegi kór­set­kish­ten on bir ese jo­ǵary eken, – deıdi ardager polıseı.

 Qara joldyń boıynda kólik apatynyń jıilep, talaı ǵumyr­dyń úzilýi, keıbiriniń múge­dek­tik qamytyn kıetini barshany alań­datyp otyr. Bul máselege el Pre­zı­denti Qasym-Jomart Toqaev 2020 jylǵy sáýirde nazar aýdaryp, IIM jeke quramymen kezdesýde jol apatynyń aldyn alýdy tapsyrdy. Biraq jol apatynyń azaıar túri kórinbeıdi. Joldaǵy apattyń jıileýiniń sebebi nede? Onyń aldyn alý múmkin be? Osy saýaldar­dy ke­zin­de memlekettik avtoınspeksııada ju­mys istegen Dúısenbek Ǵaısınge qoıǵan edik.

– Jol apatynyń aldyn alý baǵy­tyn­da atqarylyp jatqan ju­mys­tar az emes. Alaıda naqty maq­sat­­qa jetken joqpyz. Arty óki­nish­ke ula­­satyn qandy jol apattary azaı­­ǵan joq. Sonaý 1936 jyldan beri jol qozǵalysyn retteýmen aı­­na­lys­qan mamandandyrylǵan MAI, jol polısııa­­sy atalǵan teh­­nıkalyq qu­­rylymdar joıyldy. Onyń ishki qurylymdary ból­shektelgen. Sala­nyń kásibı maman­da­­rynyń birazy qyzmetten ketti. Qal­ǵandary basqa qurylymdarǵa ji­be­rilgen. Kásibı mamandyqty, ká­sibı bilgirlikti qajet etetin laýazymdarda talapqa sáıkes kel­meı­tin basqa mamandyqtyń ıeleri jumys isteıdi. Osyndaı sebepter jol qoz­ǵa­lysyn uıymdastyrýda eleýli kem­shi­likterdiń oryn alýyna yqpal etip otyr. Jasalǵan eks­pe­rımenttiń sapaly nátıje ber­me­geni kórinip tur. Jol apa­ty­nyń aldyn alý sharalaryna jetkilikti mán berilmegendikten, memlekettik deńgeıde túbegeıli shara qabyldaý qajet, – degen ardager bir­neshe usy­ny­syn alǵa tartty.

Birinshiden, jol qozǵalysyn retteý, jolda tártip ornatý, mem­le­­­kettik jol standarttary men teh­­­nı­­­k­alyq standarttardyń saq­ta­lýyn qadaǵalaýdy qazirgi ákim­shi­lik jáne jergilikti polısııa qyz­me­tiniń qu­zyryna bólmeı, naqty bi­re­ýine júk­teý qajet. Nemese jańa qu­­ry­lym quryp, jaýapkershilikti to­lyq­taı mindettegen jón. Sebebi jol qoz­ǵa­­­lysyn retteý, qadaǵalaý – teh­nı­ka­­lyq, kásibı bilimdi qajet etetin qyzmet.

Ekinshiden, anyqtalǵan jol qoz­ǵa­lysyna naqty jaýapty qury­ly­mnyń tehnıkalyq sáı­kes­tikti, jol standarttaryn qadaǵalaıtyn bólimderine joǵary tehnıkalyq, avtojoldary qurylysy sekildi jo­ǵary oqý oryndaryn bitirgen bi­lim­di, jol qozǵalysyn retteý ádis­te­rin, tehnıkalyq standarttar men jol standarttaryn jetik meńgergen mamandardy attestasııalaý arqyly taǵaıyndaýdyń mańyzy zor.

Úshinshiden, jol qozǵalysy men jol tártibin qadaǵalaý úshin (jol baqylaý ınspektorlary) ar­na­­ıy daıyndyqtan ótken, jol ere­je­si men jol qozǵalysy týraly zańdy, avtokóliktiń tehnıkalyq jaǵ­daıyn naqty biletin, aýyr, jeńil avtokólikterdi, mototrans­port­ty erkin júrgizetin, jol qoz­ǵa­ly­syn retteýdi meńgergen qyz­met­ker­lerdi shyǵarýdy qolǵa alý kerek. Olar úshin arnaıy kýrstar uıym­dastyrý artyq etpeıdi. О́ıt­ke­ni olar halyqpen tike­leı baılanysta bolady. Olardyń qyz­meti arqyly polısııaǵa baǵa be­ri­ledi.

Tórtinshiden, «Jol qozǵalysy týraly» zań jáne jol erejesine sapaly saraptamalar jasap, mem­leket­aralyq standarttar men jol qa­ýip­sizdigine tikeleı áseri joq, jumys istemeıtin baptardy qysqar­tý kerek. Bul halyqtyń esine jeńil jáne naqty saqtalatyndaı etip yq­sham­daýdy qajet etedi.

Besinshiden, avtokólik júr­gi­zý­shige úmitkerlerdi ózdiginen da­ıyn­dalý ádisine kóshirý – qate she­shim. Mundaı qate sheshim adam ómiri­ne qaýip tóndiredi. Sondyqtan, avto­kó­lik júrgizýshini mindetti arnaýly daıyndyqtan ótkizý ádisine kóshirý qajet. Júrgizýshiler daıarlaıtyn oqý oryndaryna qoıylatyn talaptardy qataıtatyn ýaqyt jetti.

Altynshydan, polısııa qyzmet­ker­lerine avtokólikti toqtatý, tekserý úshin birneshe shekteý qoıyldy. Qazir olar kóliktiń artynan ilesip (qýyp) júrip toqtatpaıdy. Kólikti toq­­tatý úshin arnaıy taıaqshany paı­­dalana almaıdy. Mine, osyndaı shekteýlerdi joıýdyń qajettigi týyndap otyr.

Jetinshiden, polısııa qyzmet­ker­leriniń mártebesin qaıta qarap, tehnıkalyq quraldardy (foto-vıdeo­) paıdalaný quqyn zańdastyrý máselesi ózekti bolyp otyr. Polısııa qyz­metkerleriniń jumysyna keder­gi kel­tiretin, zańdy talaptaryn oryn­da­maǵan adamdardyń jaýap­ker­shiligin qa­taıtý qajet-aq.

Segizinshiden, Bilim jáne ǵylym mınıstrligimen birlesip balabaqsha, orta mektep baǵdarlamasyna jol qoz­ǵalysy mádenıetin qalyp­tas­ty­rý pánin engizgen jón. Osy oraıda Qazaqstan jol qozǵalysy qaýip­siz­digi assosıasııasyna halyq­ty jolda jú­rý mádenıetine tárbıeleý máse­le­si mindettelýi kerek.

Toǵyzynshydan, jol erejesin naqty bilmeıtini baıqalǵan nemese erejeniń usaq túrlerin buz­ǵan júr­gizýshilerdi avtomektepterge jol erejesin qaıtalaý sabaq­ta­ry­nan (leksııa) ótýge joldaý ádisin zań­das­tyrý máselesin qarastyrý qajet.

– Árıne, bul eskini ańsaý emes. Mundaı talaptar engizilse, jol bo­ıyndaǵy qandy apattardy toq­ta­týǵa, polısııa qyzmet­ker­le­ri­niń ha­lyq aldyndaǵy bedelin joǵary deń­geıge kóterýge oń áserin tıgizedi. Úkimet pen Ishki ister mınıstri osyn­daı usynystardy eskerip, qa­ra joldy qanǵa bóktirgen jol apat­­taryna tosqaýyl qoıýǵa, aldyn alý­ǵa yqpal etedi degen senimdemin. О́ıtkeni bul usynystar memlekettik deńgeıde naqty sheshimin tapsa, talaı adamnyń ómirin saqtap qalar edik, – deıdi D.Ǵaısın.