Konstıtýsııaǵa engiziletin túzetýler boıynsha baǵyt-baǵdar

Konstıtýsııalyq reforma – Prezı­dent­tiń naýryz aıyndaǵy Qazaqstan halqyna Joldaýynda aıtylǵan saıası reformalar baǵ­dar­lamasyn júzege asyrý úshin qol­ǵa alynǵan mańyzdy is-shara.

Konstıtýsııalyq túzetýler jobasy azamattardyń suranysyna negizdelgen jáne búkil qoǵamnyń múddesi úshin júzege asyrylmaq. Ata Zańǵa engiziletin ózgerister men to­lyq­tyrýlar jobasyn belgili zań­­ger-quqyqtanýshylar jáne kons­­tıtýsııalyq quqyq salasy­nyń ma­mandary ázirledi. Oǵan Kons­tı­týsııalyq Keńes oń baǵasyn berdi.

Konstıtýsııaǵa engiziletin ózgerister men tolyqtyrýlardyń bári ózara baılanysty jáne bir maqsatty kózdeıdi. Atap aıtqanda, mynadaı úderisterge quqyqtyq negiz qalyptastyrýǵa arnalǵan:

1. Sýperprezıdenttik bas­qarý úlgisi­nen prezıdenttik respýb­lıkaǵa túbegeıli kóshý;
2. Birqatar bılik ókilettigin qaıta bólý;
3. Parlamenttiń rólin kúsheı­tip, mártebesin arttyrý;
4. Eldi basqarý isine halyqtyń qatysý múmkindigin keńeıtý;
5. Azamattardyń quqyqtaryn qorǵaý tásilderin jetildirý.

«Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstı­tý­sııasyna ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» zań jobasy respýblı­kalyq baspasózde 6 mamyr kúni resmı túrde jarııalandy.

Konstıtýsııanyń qazirgi jáne jańa nusqalarynyń aıyr­mashy­lyǵyn túsiný, usynylyp otyrǵan kóptegen túzetýdiń baıybyna barý mundaı isten habary az adam úshin qıyndyq týǵyzatyny anyq.

Sondyqtan jurtqa uǵynyqty bolý úshin bul túzetýler Ata Zańnyń naqty baptary men tar­maq­tary kórsetilgen birneshe bólikke bólingen.

Sýperprezıdenttik basqarý úl­gisinen prezıdenttik respýb­lıkaǵa túbegeıli kóshý

Konstıtýsııalyq reforma bılik tarmaq­tary arasyndaǵy qarym-qatynas­tyń tepe-teńdi­gin jáne ońtaıly bolýyn qalyptas­tyrady. Sondaı-aq prezıdenttik ınstıtýttyń barynsha derbes bolýyn qamtamasyz etedi.

Ata Zańymyzdyń 43-babyna 3-tar­maq qosylady. Onda Qazaq­stan Res­pýb­lı­kasynyń Prezı­denti óz ókilettik­terin júzege asyrý kezeńinde saıası partııa­da bol­maýǵa tıis dep kórsetiledi. Osy logı­kaǵa sáıkes Konstıtýsııa­lyq Sot­tyń, Joǵar­­ǵy Sottyń jáne ózge de sot­tar­dyń tór­aǵa­lary men sýdıa­laryna, Orta­lyq saılaý ko­­mıs­­­sııasynyń, Joǵary aýdı­tor­lyq pa­la­tasynyń tóraǵalary men músheleri­ne de osyndaı tyıym salynady (Konstıtý­sııa­nyń 23-baby 2-tarmaǵynyń jańa redaksııasy). Sonyń nátıjesinde saıası báseke artyp, barlyq saıası partııany damytýǵa birdeı jaǵdaı qalyptasady, derbes ári ádil sheshim qabyldaýǵa jol ashylady.

Memleket basshysy barlyq azamat­qa teń múmkindik berilýi­niń myzǵy­mas kepili bolýǵa tıis. Sol sebepti Konstı­týsııanyń 43-babyna 4-tarmaq qosylady. Onda «Prezıdenttiń jaqyn týys­tary memlekettik saıası qyz­metshi­lerdiń, kvazı­memlekettik sektor sýbektileri basshy­larynyń qyzmetterin atqarýǵa qaqysy joq» dep kórsetiledi.

Jumys toby músheleriniń usy­nysy boıynsha Tuńǵysh Pre­zı­denttiń Prezıdent laýazymy­na qatarynan eki retten kóp saı­lanýyna múmkindik beretin bap­tyń (Konstıtýsııanyń 42-baby 5-tarmaǵynyń jańa redak­sııasy), sondaı-aq Tuńǵysh Pre­zı­denttiń mártebesi men ókilet­tikteri Kons­tıtýsııamen jáne kons­tıtý­sııalyq zańmen aıqynda­la­tyny týraly 46-baptyń 4-tarmaǵy Ata Zańnan alynyp tastalmaq.

Konstıtýsııanyń 91-babynan Tuńǵysh Prezı­denttiń táýelsiz Qazaqstannyń negi­zin salýshy degen mártebesi týraly nor­ma alynyp tastalady (Konstıtýsııa­nyń 91-baby 2-tarmaǵynyń jańa redaksııasy).

Konstıtýsııalyq reformanyń nátı­jesinde tıisti aýmaqtaǵy ahýal­ǵa jaýapty jer­gilikti ókildi jáne atqarýshy organ­dardyń jer­gilikti memlekettik basqarý jáne ózin-ózi basqarý ókilettikteri keńeıedi.

Jobada Prezıdenttiń oblystar, res­pýb­lıkalyq mańyzy bar qalalar men astana ákimderi aktileriniń kúshin joıatyny ne qol­danylýyn tolyq nemese ishin­ara toqtata turatyny týra­ly quzyretin joıý kózdelgen (Kons­tıtýsııanyń 44-baby 3) tarmaq­shasynyń jańa redaksııasy).

Sondaı-aq Prezıdenttiń aýdan, qala, aýyldyq okrýg ákim­derin laýazymynan bosatý týraly quzyretin alyp tastaý kózdelgen (Konstıtýsııanyń 87-baby 4-tar­maǵynyń jańa redaksııasy).

Oblystar, respýblıkalyq mańyzy bar qalalar men astana ákimderiniń quzyretke ıe bolý tártibi de edáýir ózgeredi.

Konstıtýsııanyń 87-baby 4-tarmaǵy­nyń jańa redaksııasyna sáıkes endi olar­dy Prezıdent oblys aýmaǵynda ornalas­qan máslıhat depýtattarynyń nemese respýb­lıkalyq mańyzy bar qa­lalardyń jáne astananyń más­lıhat depýtattarynyń kelisi­mimen taǵaıyndaıdy.

Bul rette Memleket basshysy keminde eki kandıdatýra usy­nyp, daýysqa salady. Daýys berý­ge qatysqan depýtattardyń kópshi­liginiń daýysyna ıe bolǵan kandıdat kelisim alǵan bolyp sanalady.

Osylaısha, jergilikti bılikke qatys­ty Prezıdenttiń ókilettigi azaıyp, ol máslıhattardyń rólin aıtarlyqtaı arttyrý arqyly óńirlik deńgeıdegi ákimder­diń qolyna jınaqtalady.

Birqatar bılik ókilettigin qaıta bólý

Senattaǵy Prezıdent kvota­sy­nyń sany 15-ten 10 depýtatqa deıin azaıady. Onyń beseýin Qazaqstan halqy Assam­bleıa­sy usynady (Konstıtýsııanyń 50-baby 2-tarmaǵynyń jańa redaksııasy).

Senattyń ókilettigi birqatar quqyq­tarmen tolyǵady. Atap aıtqan­da, Senat Prezıdent engizetin Konstıtý­sııa­lyq Sottyń jáne Joǵary Sot Keńesi­niń tóraǵalary laýazymyna kandı­dat­tardy kelisý quqyǵyna ıe bolady (Kons­tıtý­sııanyń 44-baby 4) tarmaqshasynyń, 55-baby 2) tarmaqshasynyń jáne 82-baby 4-tarmaǵynyń jańa redaksııasy).

Jalpy, Konstıtýsııalyq Sot (qazirgi Konstıtýsııalyq Keńestiń ornyna) qurý arqyly konstıtýsııalyq baqylaý jasaý ınstıtýty jańǵyrtylady.

Konstıtýsııalyq Sot 11 sýdıadan turady (qazirgi Konstı­týsııalyq Keńestiń 7 múshesi bar).

Konstıtýsııalyq Sottyń quramy my­na­daı tásilmen jasaq­tala­dy: 6 sýdıany Par­lament (Máji­lis pen Senattyń ár­qaı­sy­sy 3 sýdıadan), 4 sýdıany Pre­zıdent taǵaıyndaıdy. Konstı­tý­sııa­­lyq Sot­tyń tóraǵasyn joǵa­ry­­da aıtyl­ǵan­daı Senat­tyń kelisi­mi­men Prezıdent taǵa­­­ıyn­­daıdy (Kons­tıtýsııanyń 57-baby 1) tar­maqshasynyń, 58-baby 3-tar­maǵy 7-tarmaqshasynyń jáne 71-babynyń jańa redaksııasy).

Respýblıkalyq bıýdjettiń atqary­lýyn baqylaý jónindegi esep komıteti Joǵary aýdıtorlyq palata bolyp ózgere­di. Onyń tóraǵasy jylyna eki ret Májilis depýtattarynyń aldynda esep beredi (Kons­tıtýsııanyń 53-baby 2) tarmaq­shasy­nyń jańa redaksııasy, 56-baby 1-tar­maǵyndaǵy 3-1) jańa tarmaqshasy).

«Memlekettik hatshy» ıns­tıtýty «Memlekettik keńesshi» ıns­tıtýty bolyp ózgeredi (Kons­tıtýsııanyń 44-baby 19-tar­maqshasynyń jańa redaksııasy). Ol Memleket basshysyna usy­nystar men usynymdar ázir­leýmen aınalysady.

Parlamenttiń rólin kúsheıtip, mártebesin arttyrý

Konstıtýsııalyq reformanyń nátı­jesinde bıliktiń zań shyǵarý­shy tarmaǵy aıtarlyqtaı ózgeredi. Sonyń arqasynda Parlamenttiń jáne onyń palatalarynyń róli edáýir kúsheıip, mártebesi artady.

Joǵaryda aıtyp ótkenimizdeı, Pre­zı­dent Konstıtýsııalyq Sot­tyń jáne Joǵary sot Keńesiniń tór­aǵalaryn taǵa­ıyn­daý úshin Senat­tyń kelisimin ala­dy. Sondaı-aq Prezıdent Senatqa 15 emes, 10 de­pýtat taǵaıyndaıtynyn aıt­tyq. Onyń 5-eýi Qazaqstan halqy Assam­bleıa­sy­nyń usynysy bo­ıyn­­sha taǵaıyn­dalady (Kons­tı­týsııanyń 50-baby 2-tar­maǵynyń jańa redaksııasy).

Osy oraıda Qazaqstan halqy Assam­b­leıasynyń Májilistegi kvo­tasy Senatqa beriledi. Onyń sany 9-dan 5 depý­tatqa qysqa­rady. Soǵan sáıkes Májilis depýtat­tary­­nyń jalpy sany 107-den 98-ge azaıady (Konstıtýsııanyń 50-baby 3-tarmaǵynyń jańa redaksııasy).

Májilis depýtattary aralas saılaý júıesimen, ıaǵnı pro­po­r­­sıonaldy jáne majorıtar­ly júıe boıynsha saılanady (Kons­tıtýsııanyń 50-baby 3-tar­maǵynyń jańa redaksııasy). Aralas saılaý júıesi barlyq azamat­tyń quqyqtaryn tolyq saq­­taýǵa, saılaýshylardyń múdde­sin qor­ǵaýǵa múmkindik beredi.

Saılaýshylardyń bir mandatty saılaý okrýgi boıynsha saılanǵan Májilis depýtat­tarynan mandatty keri qaıtaryp alý quqyǵy engiziledi (Konstıtýsııanyń 52-baby 5-tarmaǵynyń jańa redaksııa­sy). Sonyń nátıjesinde demokratııa dástúrleri nyǵaıa túsedi, depýtattar men saılaýshylardyń arasynda ózara jaýapkershilik pen senimge negizdelgen jańa saıası mádenıet qalyptasady.

Májilistiń quzyreti keńeıip, res­pýblıkalyq bıýdjettiń at­qarylý sapasyna parlamenttik baqylaý kúsheıedi. Ol úshin, buǵan deıin aıtqanymyzdaı, Respýb­lıkalyq bıýdjettiń atqarylýyn baqy­laý jónindegi esep komıteti Jo­ǵary aýdıtorlyq palata bolyp qaıta qury­lady. Onyń tóraǵasy jylyna eki ret Májilis depýtattarynyń al­dyn­da esep beredi (Konstıtýsııanyń 53-baby 2-tarmaqshasynyń jańa redaksııa­sy, 56-baby 1-tarmaǵynyń 3-1) jańa tar­maq­shasy). Bul Máji­listiń jáne jalpy Parla­menttiń mártebesin odan ári kúsheıte túsedi.

Saıası júıede tepe-teńdik jáne teje­melik tetikterdi nyǵaıtý jáne zań shyǵarý ju­my­syn oń­taılandyrý maq­satynda Máji­liske zańdardy qabyl­­daý (buryn zań jobalaryn qara­ǵan jáne maquldaǵan), al Senatqa zań­dardy maquldaý ne maqul­damaý (buryn zańdardy qabyldaǵan) quzy­reti beri­ledi (Konstıtýsııanyń 61-baby 4 jáne 5-tar­maqtarynyń jáne 62-baby 5-tar­maǵynyń jańa redaksııasy).

Parlament konstıtýsııalyq zańdardy Palatalardyń birlesken otyrysynda, keminde eki oqy­lym­da qabyldaıtyn bolady (Kons­tıtýsııanyń 53-babynyń jańa redaksııasy).

Aıryqsha qajettilik týyndasa, zań­dardy jedel qabyldaý tártibi engiziledi. Halyqtyń ómiri men densaýlyǵyna, konstıtýsııalyq qurylysqa, qoǵamdyq tártipti saqtaýǵa, eldiń ekonomıkalyq qaýip­sizdigine qater tóndiretin jaǵ­daılarǵa jedel den qoıý maq­satynda Úkimettiń zań shyǵarý basta­masy arqyly engiziletin zań jobalary Parlament Palata­larynyń birlesken otyrysynda shuǵyl qaralady. Bul zań jobalaryn qaraý kezinde Úkimet zań kúshi bar ýaqytsha quqyqtyq-normatıvtik aktiler qabyldaı alady (Konstıtýsııanyń 61-baby 2 jáne 3-tarmaqtaryn tolyqtyrý).

Bul tásil elge tóngen qaýip-qaterdiń betin qaıtarý úshin bılik tarmaqtarynyń birles­ken ári shuǵyl jumysyn úıles­tirýge qajet. Ony qalypty, kún­de­likti jumys barysynda qol­daný­ǵa bolmaıdy. Bul úderis Par­lament depýtattary men Úki­met músheleriniń ózara jaýapker­shilikke negizdelgen qarym-qaty­nasy arqyly iske asady.

Eldi basqarý isine halyqtyń qatysý múmkindigin keńeıtý

Negizgi Zańda jer jáne jer qoınaýy, sý, ósimdikter men jan­ýarlar dúnıesi, basqa da tabı­ǵı resýrstar halyqqa tıesili ekeni jaıyndaǵy norma naqty jáne kesimdi túrde bekitilgen. Men­shik quqyǵyn halyqtyń atynan memleket júzege asyrady (Kons­tıtýsııanyń 6-baby 3-tar­maǵynyń jańa redaksııasy).

Joǵaryda aıtylǵandaı, Máji­lis depýtattaryn aralas saılaý júıesimen: birtutas jalpyulttyq saılaý okrýginiń aýmaǵynda proporsıonaldy júıe boıynsha, sondaı-aq bir mandatty aýmaqtyq saılaý okrýgteri boıynsha saılaý usynylady (Konstıtýsııanyń 50-baby 3-tarmaǵynyń jáne 51-baby 1-tarmaǵynyń jańa redaksııasy). Sondaı-aq bir mandatty aýmaqtyq saılaý okrýgi boıynsha saılanǵan Máji­lis depýtattarynyń mandatyn keri qaıtaryp alý múmkindigi paıda bolady (Konstıtýsııanyń 52-baby 5-tarmaǵynyń jańa redaksııasy).

Oblystardyń, respýblıkalyq mańy­zy bar qalalardyń jáne astananyń ákim­derin Prezı­dent óńirdiń (qalanyń) más­lı­hat­tarynyń barlyq depýtattyń keli­si­mimen jáne balamaly negiz­de (kemin­de eki kandıdatýra usyny­lady) taǵaıyn­daıtyn bolady (Konstıtýsııanyń 87-baby 4-tarmaǵynyń jańa redaksııasy). Osylaısha, belgili bir óńirdiń damýyna jaýapty jergilikti ókildi jáne atqarýshy organdar júzege asyratyn memlekettik basqarý men ózin-ózi basqarý isine beriletin kepildik nyǵaıa túsedi.

Azamattardyń quqyqtaryn qorǵaý tásilderin jetildirý

Joǵaryda baıandaǵanymyzdaı, Kons­tı­týsııalyq Keńes Konstı­týsııa­­lyq Sot bolyp qaıta qury­lady. Konstıtýsııalyq Sot aza­mat­tardyń ótinishteri boıynsha olardyń Konstıtýsııada beki­til­gen quqyqtary men bostan­dyq­taryna tikeleı qatysty Qazaq­stan Respýblıkasynyń nor­­matıvtik-quqyqtyq aktileriniń Res­pýb­­lıka Konstıtýsııasyna sáıkes­tigin qaraı­tyn bolady (Kons­tıtýsııanyń 71-74-bap­tarynyń jańa redaksııasy).

О́lim jazasyn joıý týraly sheshim konstıtýsııalyq deń­geıde túpkilikti beki­tiledi (Kons­tıtý­sııanyń 15-baby 2-tar­­maǵynyń jańa redaksııasy).

Prokýratýranyń quzyreti, onyń jasaq­talýy men qyzmet tártibi Kons­tıtýsııalyq zańmen belgilenedi (Kons­tıtýsııanyń 83-baby 4-tarmaǵynyń jańa redaksııasy). Bul quqyq qorǵaý qyzmetiniń júıeli jumys isteýin jáne zańda belgilengen tártipke sáıkes memleket atynan Qazaqstan Respýblıkasynyń aýmaǵynda zańdylyqtyń saqtalýyn qada­ǵalaýdy kúsheıtýge tıis.

Konstıtýsııanyń jańa 83-1-baby­nyń normalary Adam quqyq­­tary jónin­degi ýákilge ımmýnıtet beredi. Ol azamat­tardyń quqyǵy men bostandyǵyn qorǵaý kezinde qandaı da bir ózge mem­lekettik organdar men laýazymdy tulǵalarǵa táýeldi bolmaıdy, eshkimge esep bermeıdi. Ol óz jumysynda Konstıtýsııalyq Sot­qa júgine alady. Adam qu­qyq­tary jónindegi ýákildiń quqyq­tyq mártebesi men qyzmetin uıym­dastyrý Konstıtýsııalyq zań arqyly aıqyndalady.

Osylaısha, konstıtýsııalyq reforma azamattardyń eldi basqarý isine qatysý múm­kindigin arttyrady jáne saıası úderis­terdi shyn máninde demokratııalandyrady dep tolyq senimmen aıta alamyz.

Erlan QARIN,

Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik hatshysy