Úsh býyndy model: О́zgeristerdiń máni nede?

Buryn 2015 jylǵa deıin tergeý aldy tekserý degen óz aldyna bir ınstıtýt bolǵan. Iаǵnı qylmys týraly aryz, shaǵym nemese habarlamalar túskennen keıin qylmystyq is qozǵalǵanǵa deıin 2 aı boıy tergeý aldy tekserý sharalary júrgiziletin. Barlyq múddeli adamdar tergeý organdaryna birneshe ret shaqyrylatyn, olardan kórsetimder aly­natyn, saraptamalar men aýdıtorlyq nemese salyq organdarymen tekserý­ler júrgiziletin, shekteýler qoıylatyn. Eger qylmys belgileri baıqalsa, qyl­mystyq is qozǵalyp, 2 aı boıy tergeý júrgizilip, qaıtadan joǵaryda atap ótken áreketter qaıtalap jasalatyn. Sonyń saldarynan adam birneshe aı boıy áýre-sarsańǵa túsip, qylmystyq prosess orbıtasyna tartylyp, júı­kesi tozyp, onyń konstıtýsııalyq quqyq­tarynyń buzylýynyń jáne sybaılas jemqorlyqtyń oryn alýynyń birden-bir sebebi bolatyn.

2014 jyly qabyldanǵan jańa Qyl­mystyq prosestik kodekste bulardyń barlyǵynan arylyp, tergeý aldy tekserý ınstıtýty joıyldy. Qabyldanǵan kodeks qylmystyq prosestegi azamattardyń quqyqtaryn qorǵaý baǵytynda eleýli áserin tıgizdi.

Budan keıin qylmystyq prosesti barynsha ońtaılandyrý, jedeldetý jáne proseske qatysýshylardyń quqyqta­ryn qorǵaý baǵyttarynda prosestik zańnamany jetildirý maqsattarynda birneshe ret ózgeris engizildi. Sońǵy konseptýaldy ózgerister retinde osydan eki jyl buryn Memleket basshysy qylmystyq prosesti júrgizýdiń jańa modelin qurý týraly tapsyrma bergen edi. Búginde elimizde bul modeldi qalyptastyrý jumysy qarqynmen júr­gizilýde. Atalǵan model birinshi kezekte, azamattardyń konstıtýsııalyq quqyq­taryn qorǵaýǵa jáne olardyń qyl­mystyq proseske negizsiz tartylýyn bol­dyrmaýǵa baǵyttalǵan. Mundaı tár­tip damyǵan elderdiń tájirıbesine negiz­delgen. Al bul ózgeristerdiń máni nede?

Úsh býynnyń birinshi býyny – tergeý organdary, ekinshisi – prokýratýra, úshinshisi – sot. Jańa model olar­dyń ókilettikterin naqty ajyratyp berdi. Tergeý organy qylmysty asha­dy, dáleldemeler jınaıdy. Prokýratýra atqarylǵan jumysqa baǵa beredi, qyl­mystyq isti sotqa joldaý nemese qaıta tergeýge joldaý máselesin qaraıdy. Al sot sol dáleldemelerge baǵa bere otyryp, úkim shyǵarady.

Úsh býyndy modeldi engizýdiń al­ǵashqy kezeńi 2020 jyldyń sońynda kúshine endi. О́zgeristerge deıin tergeýshi qylmystyq is qozǵap, barlyq sheshimder­di ózi qabyldaıtyn. Al prokýror tek olardyń zańdylyǵyn tekseretin. Qazir qylmystyq prosestegi negizgi sheshimder prokýrordyń kelisiminen keıin ǵana zańdy kúshine enedi. Bul sheshimder qatarynda adamdy kúdikti dep taný, kúdiktiniń is-áreketin saralaý, qylmystyq quqyq buzýshylyqty saralaý, tergep-tekserý merzimderin úzý jáne qylmystyq isti ne qylmystyq qýdalaýdy toqtatý bar.

Iаǵnı jańa modelge sáıkes, prokýror qylmystyq prosestegi qadaǵalaýdy eń bastapqy satysynan bastap júrgizedi. Qandaı da bir sheshim qabyldanardan buryn prokýrordyń súzgisinen ótip, negizsiz dep tanylǵandary kelisilmeı, tergeýshige keri qaıtarylady. Mysaly, adamdy qylmystyq is boıynsha kúdikti dep taný úshin tergeýshi aldymen tıisti materıaldar men qaýly jobasyn pro­kýrorǵa usynady. Bul ýaqytta adam áli kúdikti emes jáne qylmystyq prosess orbıtasyna tartylmaǵan bolyp esepteledi. Prokýror qaýlyǵa kelisim bergennen keıin ǵana adam kúdikti bolyp tanylady. Al prokýror tıisti dálelder jetkiliksiz dep sanasa, kúdikti retinde taný týraly qaýlyny bekitýden bas tartady.

Jańa model jaǵdaıynda atqarǵan jumystardyń jetistikterine oń baǵa berýge bolady. Osy jyldyń 1-toqsa­nyń­da qylmystyq prosestegi azamat­tar­dyń konstıtýsııalyq quqyqtaryn buzý derekteri 31%-ǵa (65-ten 45-ke) tó­mendegeni baıqalady. О́tken jyly ­pro­kýrorlar 400 myńnan astam sheshim­niń zańdylyǵyn tekserdi. Sóıtip, 366 myńy­men kelisip, bekitti. Qalǵan 53 myńy bekitilmeı, keri qaıtaryldy.

Budan bólek prokýrorlar kúdikti dep tanýǵa kelispegennen keıin 47 adamǵa qatysty qylmystyq is aqtaý negizinde múldem toqtatyldy. Qarapaıym tilmen aıtqanda, organ bul adamdardy kúdikti dep tanyǵysy kelgenimen, prokýrorlar sheshimderdi muqııat qarap, olardyń iske qatysy joq ekenin anyqtady. Iаǵnı bul azamattardyń konstıtýsııalyq quqyq­tary qorǵalyp, olardy zańsyz qyl­mystyq qýdalaýǵa, iske negizsiz tartylýǵa jol berilmedi. Sondaı-aq ótken jyldan beri prokýrorlar 2 myńǵa jýyq isti ózderi toqtatty. Sebebi bul ister boıynsha sotqa deıingi tergeý júrgizý negizsiz bolǵan. Osynyń bári prokýrordyń tergeý barysyndaǵy qadaǵalaýshy róliniń artqandyǵyn dáleldeıdi.

Taǵy bir aıta ketetin mańyzdy kór­­set­kish – prokýror organnyń toqtatý she­shim­derin bekitýden bas tartqannan keıin, osy jyldyń ózinde 90 qylmystyq is sotqa joldanyp, kináli adamdarǵa qatysty sottyń aıyptaý úkimderi shyqqan. Iаǵnı osy arada, biz naqty kináli adamdardyń qylmystyq jaýaptylyqqa tartylýyn qamtamasyz ettik, jazadan bultartpas qaǵıdasyn iske asyrdyq.

Osylaısha, isterdegi barlyq negizsiz sheshimder men olqylyqtar der kezinde anyqtalyp, ýaqtyly joıyldy. Muny biz prokýrorlyq súzgi, ıaǵnı «fıltr» dep ataımyz. Mundaı «fıltr» úsh býyndy modeldi engizýdiń negizgi maqsattarynda qarastyrylǵan.

Ekinshi kezeńde de prokýrordyń jaýap­kershiligi birshama artady. О́ıtkeni endi asa aýyr qylmystyq ister boıynsha tergeý aıaqtalǵan kezde tergeýshi is boıyn­sha, tek, esep ázirleıdi. Al aıyptaý aktisin prokýrordyń ózi jasaıdy.

Buǵan deıin, aıyptaý aktisin tergeýshi ózi daıyndap, daıyn aktini istiń mate­rıaldarymen birge prokýrorǵa usyna­tyn. Prokýror olardy bekitip, nátıjesi boıynsha isti sotqa joldaıtyn nemese bu­zýshylyqtar anyqtaǵan jaǵdaıda ­ter­geýshige qaıtaratyn.

Endi prokýror qylmystyq is materıaldaryn jáne tergeýshiniń esebin zerdelep, jınalǵan dálelderge baǵa bere otyryp, aıyptaý aktisin jasaý nemese isti qaıtarý týraly sheshim qabyldaıdy.

Bul jańashyldyq, joǵaryda aıtyp ótkendeı, qylmystyq isterdiń sanattary boıynsha kezeń-kezeńimen engiziledi. Bıyldan bastap prokýrorlar tek asa aýyr qylmystar boıynsha aıyptaý akti­lerin jasaýdy, kelesi jyldan bastap – sybaılas jemqorlyq isteri boıynsha, al 2024 jyldan bastap barlyq sanattaǵy ister boıynsha akti jasaý quzyreti pro­kýrorǵa ótedi.

Bul ókiletter bizdiń qolǵa bılik qana emes, jaýapkershilik te júktedi. Eger, sot kezinde iste olqylyq anyqtalsa, jaýapkershilik sheshimderdi bekitken, ­aıyptaý aktisin jazǵan prokýrordyń ­moınyna artylady. Sondyqtan, eń birinshi kezekte biz bul ókilettikterdi qyl­mystyq proseste azamattardyń konstı­týsııalyq quqyqtarynyń buzylýyna jol bermeý úshin paıdalanatyn bolamyz.

Endi, osylardan biz ne túıemiz? Qylmystyq prosestiń úsh býyndy mode­lin engizý oń ózgeristerge qol jet­kizýge múmkindik berdi. Tergeý saty­synda prokýrordyń róli kúsheıdi. Nátı­jesinde, jańashyldyq engizilgeli sottar qylmystyq isterdi qaıta tergeýge sırek qaıtara bastady. Iаǵnı prokýrordyń qatysýymen, bekitýimen is tergeýiniń sapasy artty.

Sonymen qatar árbir qylmystyq is tirkelgen sátten bastap prokýror­lyq qadaǵalaýdyń kúsheıýiniń arqasynda sottardyń da, prokýrorlardyń da olar­dy qaıta tergeýge keri qaıtarýy azaıdy. Al bul, óz kezeginde, ýaqyt únem­deıdi, tergeý sozbalańǵa salynbaıdy jáne qylmystyq proseske tartylǵan adamdardyń quqyqtaryn barynsha qorǵaýdy qamtamasyz etedi.

Jalpy qylmystyq prosestik zań­na­maǵa sáıkes tergeý organda­ryna, prokýratýra jáne sotqa qoıylatyn negizgi mindetter – zań talaptaryn qatań saqtaı otyryp, qylmys jasaǵan adamdy tıisti jaýapqa tartý, tergep-tekserýdi jyldam ári tolyq júrgizý, jábirlenýshilerge ­kel­tirilgen zalaldyń ótelýin qamtama­syz etý.

Qylmystyq prosestiń úsh býyndy modeli osy joǵaryda aıtylǵan qaǵı­dattardy barynsha saqtaýǵa jáne iske asyrýǵa múmkindik berýde. Bul rette, kez kelgen ózgeris zaman talabyna beıimdele otyryp engiziletini belgili. Jańa modelde sıfrly tehnologııanyń, elektrondy formatta tergep-tekserýdiń ornyń erekshe atap ótý qajet.

Sıfrlandyrý – úsh býyndy model­diń ajyramas bóligi. Sóz basynda ár is boıynsha negizgi prosestik sheshimder prokýrormen kelisilip, bekitiledi dep aıtqan bolatynbyz. Qazir bul úrdis tolyǵymen elektrondy formatta jasalady. Iаǵnı tergeýshige qaýlyny qaǵazǵa basyp shyǵaryp, ony prokýrorǵa kelisýge ákelýdiń qajeti joq. Bul jumystardyń barlyǵy arnaıy aqparattyq júıede júrgiziledi. Is qaǵaz júzinde me, álde elektrondy formatta tergelip jatyr ma – mańyzdy emes. Bastysy – sheshim­derdi prokýrormen kelisý prosedýrasy tolyqtaı onlaınǵa kóshirildi.

Bul formattyń paıdasy qandaı? Jasy­ratyny joq, buryn tájirıbede prosestik qujattardy ózgertý, burma­laý, dáleldemelerdi almastyrý, olardy qasa­qana joıý, isti ádeıi joǵaltyp alý sııaqty faktiler kezdesetin. Al sıfr­ly formatqa kóshkeli mundaı zańǵa qaıshy áreketterdi jasaý múmkin emes. Elektrondy qujattarǵa eshkim ózgeris engize almaıdy. Barlyq ister, sheshimder, qujattar bazaǵa engizilgennen keıin sol qalpy saqtalady. Oǵan eshkim kirip, bir de bir áripti ózgerte almaıdy.

Elektrondy is júrgizýdiń artyq­shylyǵy kóp. 2018 jyly respýblıka aýmaǵynda nebári 20 myńnan astam is elektrondy túrde tirkelgen bolatyn. Bul barlyq tirkelgen isterdiń 5% ǵana. Al 2021 jyldyń qorytyndysy boıynsha barlyq qylmystyq isterdiń 80%-yn, ıaǵnı, 174 myńnan astam isti elektrondy formatta tergedik. Bıylǵy 3 aıda bul kórsetkish 90%-ǵa jetti.

Búginde prokýrorlar qylmystyq isterdi qashyqtan teksere alady. Bul úshin tergeý organdarynan istiń ózin suratyp, býma-býma qujattardyń arasynda otyryp, jumys isteýdiń qajeti joq. Organdarǵa tekserispen barýdyń da qajeti shamaly. Bas prokýratýrada otyryp, shalǵaıdaǵy Mańǵystaý óńirindegi bir aýdannyń óńdirisinde qansha, qandaı ister óndiriste bar ekenin, olardyń sapasy, qalaı tergelip jatqanyń bárin biz zerdelep, baǵasyn bere alamyz.

Osyǵan oraı, Memleket basshysynyń sıfırlandyrý máselesine, qylmystyq prosestiń jańa modeline kóshý jónindegi tapsyrmalary kezeń-kezeńimen oryndalýda dep tolyq aıtýymyzǵa bolady.

Ashat TÁJENOV,

Bas prokýratýranyń Qylmystyq qýdalaý qyzmetiniń aǵa prokýrory