Damýdyń kilti

Azamattyq qoǵam – táýelsiz qyzmet etetin, úkimetke túrli baǵyttar boıynsha yqpal etýge qabiletti qurylymdar jıyntyǵy, jeke tulǵalar men áleýmettik birlestikter qoǵamdastyǵy. Atqarýshy oryndar eskere bermeıtin nemese habarsyz jaǵdaıattar azamattyq qoǵam arqyly kún tártibine qoıyl­sa, qaı máseleniń de mán-mańyzy anyq kórine­di. Azamattyq qoǵamnyń búgingi zamanaýı aıshyqty formasy AQSh, Ulybrıtanııa, Batys Eýropa elderinde jarqyn kórinis berýde. Olardaǵy azamattyq qoǵam salasyndaǵy keıbir qurylymdar tipti el aýmaǵynan shyǵyp, álemdik aýqymdaǵy máselelerge deıin aralasýda. Osy elderde atqarýshy bılik pen azamattyq qoǵam arasynda tıimdi únqa­ty­sý qalyptasqany, sol arqyly kóptegen ortaq mindetteri eńserilip otyrǵany kisi qyzyq­ty­rady.

«Memlekettiń qos qanaty dep neni aıta­syń?», degen saýal qoıylar bolsa, men oılanbastan «atqarýshy bılik pen azamattyq qoǵam» dep jaýap berer edim. Bular birlese is-qımyl jasamaı ilgerileý bolmaıdy. Alaıda atalǵan eki tarapqa da teńdeı múmkindik berilýi kerek. Onsyz, bular memlekettiń qos qanaty bola almaıdy. О́ıtkeni damyǵan elder olarǵa teńdeı múmkindik berý arqyly órkendep otyr. Azamattyq qoǵamnyń negizgi kúshi – saıası partııalar, qozǵalystar, kásipodaqtar, úkimettik emes uıymdar, jergilikti ózin ózi basqarý organdary jáne basqalar. Bulardyń jaǵdaıy bizdiń qoǵamda syn kótermeıdi. Qaısysy bolsyn saıası júıege jaltaqtaýly. Desek te, olarǵa tizginderin ózderi erkin ustaýlaryna múmkindik beretin kez áldeqashan keldi.

Elimizdegi ÚEU-lardyń qarjy kózderi – halyqaralyq uıymdar men elshilikter, Úkimet, iri kompanııalar jáne óz bıznesin ashqan ÚEU-lar. Bul jerde úkimettik emes uıymdarǵa usynylatyn qarjynyń basym bóligi Úkimet pen sheteldik elshilikterge tıesili. Mine, osydan kelip ÚEU-lardyń qoǵamdaǵy róli kúsheımeı otyrǵanynyń sebepteri aıqyndala túsedi. Elimizde iri kompanııalar, bıznes-qaýymdastyq ÚEU-lardyń əleýmettik máni zor bastamalaryn qarjylyq qoldaýy tómen. Kompanııalar, bıznes salasy bir rettik kómekten asa almaý­da. Al mańyzdy jobalar memlekettik tapsyrys­tar men konkýrstar arqyly berilgen qarjyǵa júzege asyrylýda. Iаǵnı úkimettik emes uıym memlekettiń granttaryna, dáliregi tenderge telmirýge májbúr. Bul jaǵdaı tapsyrys berýshiler emeýrinimen ýaqytsha qurylatyn ÚEU-lardyń paıda bolýyna ákeledi de, qoǵam ómirine belsene aralasqysy keletin qurylymdardyń joly kesiledi. Al tapsyrys­ty retin taýyp jeńip alǵan uıymdar ózine alǵan mindetin oryndaıdy da tarqap ketedi. Al negizinde úkimettik emes uıymdardyń jyldam tarap ketpeı qoǵamda turaqty túrde jumysyn jalǵastyrýy mańyzdy. О́ıtkeni ol uzaq jyldar úzilissiz jumys istese tájirıbe jınaqtap, tegeýrindi qurylymǵa aınalady. Jalpy, ÚEU-lar úkimettiń qarjysynan góri bıznestiń qoldaýyna kóbirek ıe bolǵanda ǵana qanatyn keńge jaıady. Sonda ÚEU-lar memleketke jaltaqtaýdan arylyp, óz bedelimen qosa qoǵamdaǵy ótkir máselelerdi de batyl kóterer edi. Al olaı bolmasa ÚEU-lar memlekettik tapsyrysty usynatyn, tenderin jarııalaıtyn tıisti mekemelerdiń qolyndaǵy oıynshyq bolyp qala beredi. Sondyqtan ÚEU-lardy úkimetke táýeldi etpeýdiń naqty tetikterin qarastyrý asa qajet. Damyǵan elderde úkimettiń ózi ÚEU-larǵa kiriptar. О́zderi ÚEU-lardan kómek surap, qarjysyn usynyp jatady. О́ıtkeni ábden qalyptasqan, tájirıbesi mol, músheleri kóp uıymdarǵa úkimettiń ózi júginetindeı, tirligin atqartý úshin jalynatyndaı ahýal qalyptastyrylǵan.

Bizdegi taǵy bir másele – elimizdegi ÚEU-lar­dyń kópshiliginiń músheleri óte az. Múshesi az uıymdardyń yqpaly da, bedeli de bola qoımaıdy. AQSh-ta 6-7 myń, tipti 10 myńnan astam múshesi bar ÚEU-lar bar. Olarda densaýlyq saqtaýǵa, qorshaǵan ortany qorǵaýǵa, múgedekterge jáne basqa da belgili bir salalarǵa arnalǵan ÚEU-ǵa kez kelgen adam múshe bola beredi. Al bizde qorshaǵan ortany qorǵaý uıymyna tek ekologter, múgedekter uıymyna tek naýqastar men jarymjandar, densaýlyq saqtaý uıymdaryna tek dárigerler, meıirbıkeler, aýyl sharýashylyǵyna qatysty uıymdarǵa fermerler ǵana múshe bolyp jatady. Árıne, bul azamattyq qoǵamǵa degen kózqarasymyzdyń joqtyǵyn bildiredi.

Bir jaǵdaı anyq – memlekettiń negizgi mindetterdi ózi ǵana eńserýge áleýeti jetpeıdi. Sondyqtan memlekettik áleýmettik tapsyrysty ulǵaıtý qajet ári ony atqarýǵa úkimettik emes uıymdardy tartýda ashyqtyq pen tazalyqty qamtamasyz etý jaǵyn qolǵa alǵan jón. Qoryta aıtqanda, úkimettiń alaqanyna telmirgen, salyqtyń qarjysymen kúneltetin ÚEU-lardan qaıran joq. Olardyń ornyn tıimdi, yqpaldy ÚEU-lar basýy tıis. Sonda ǵana azamattyq qoǵam memlekettiń senimdi qanatyna aınalady.