Teńgeniń nyǵaıýy tegin emes...

2021 jyldyń tamyz aıynan bastap, eki eldiń monetarlyq saıasatyndaǵy túıisý núkteleri jıi baıqala bastady. Bul úderis búginge deıin jalǵasyp keledi. AERC Beta LLP bas dırektory Ǵalym­jan Aıtqazın teńgeniń Reseı valıýtasyna nemese parıtetine qatysty baǵa­mynyń jaı-kúıi dollarǵa qatysty aıyr­bas baǵamdaryna tikeleı baılanys­ty ekenin aıtady. Sarapshy aıtqandaı, Reseıdegi kapıtal qozǵalysyna jáne ımporttyń quldyraýyna qatań baqylaý engizilgennen keıin rýbl baǵamy turaqtalyp, nyǵaıdy. Sonymen bir mezgilde teńge-rýbl juby baıaý bolsa da kúsh ala bastady. Sońǵy onkúndik­te teńgeniń rýblge shaqqandaǵy baǵa­my 6,8-6,9 belgisinde saýdalanady. Bul – 1998 jyldan bergi eń joǵary kórsetkish.

Ǵ.Aıtqazınniń túsindirýinshe, qazaq valıýtasynyń rýblge degen táýeldiligine salmaq berip turǵan faktor – Reseı ımporty. 2022 jyl­dyń alǵashqy toqsanynyń kórset­kishi bo­ıynsha Reseı ımportynyń úlesi 35-40 paıyzǵa deıin jetken.

Teńgeniń qatty qunsyzdanýy nemese kenetten kúsh alyp ketýiniń túbegeıli sebebi joq degen pikirdi ekonomıst Jaras Ahmetov te quptaıdy. Teńgeniń qunsyzdanýyn hám kúsh alýyn Ýkraına men Reseı arasyndaǵy jaǵdaımen salystyryp qaraý durys emes. Sebebi Reseı óz ekonomıkasyn tyǵyryqtan alyp shyǵý úshin bir sheshimge keledi. Teńgege áser etetin faktorlar sol kezde naqtylanady.

«Qazir Reseı rýbli qarjy saıasatyndaǵy oıyn erejesin ózgerte almaıdy. Sebebi Reseı ımporty­nyń túbi qaı elden shy­ǵyp jatqany kúmándi. Odan bólek, shetel tehnologııasy Reseı­den ketip jatyr. Ishki jaǵdaıyn ret­teý úshin olarǵa kemi 2-3 jyl kerek ekeni belgili. Bul bizge berilgen múmkindik», deıdi J.Ahmetov.

Ekonomıst 2014 jyly teńge­niń erekshe kúsheıgenin, eki el arasyndaǵy kóleńkeli saýda baqylaýdan shyǵyp ketkenin eske túsirdi. Nátıjesinde, ımport kóbeıip, ekonomıkaǵa keri áser etken. Bul teńgeniń rýblge táýel­diligin tipten arttyryp jiberdi. J.Ahmetovtiń aıtýynsha, rýbl teńgege qatysty álsiregen jaǵdaıda Reseı ekonomıkasy ózin qalaı ustaıtynyn boljaý qıyn. Kórshi el tarapynan qant, bıdaı eksporty shekteldi. Endigi baǵyt qaı jaqqa qaraı oıysatyny belgisiz. «Teńge baǵasy quldyraǵanymen qazir qalpyna keldi. Bul jaǵdaıǵa jaýap retinde eshteńe isteýdiń qajeti joq. Rýbl men munaıǵa táýeldi bolýymyz – óz máselemiz. Intervensııa arqyly teńgeni kúsheıte almaımyz. Valıýta baǵamynyń ekono­mıkaǵa áseri az. Ulttyq bank ınflıasııany baqylaýǵa alýy kerek. Teńgege qysym bolǵanyna bir jyldan asty. Sanksııasyz da baǵam dollarǵa shaqqanda 500 teńgege jetedi degen boljam rastaldy. Teńgeniń qazirgi baǵamy – ýaqytsha qubylys. Aqsha-nesıe saıasatyn túbegeıli ózgertý kerek», deıdi J.Ahmetov.

Ekonomıst aıtyp ótkendeı, bizdiń problema EAEO-ǵa baılanyp turǵan joq. Odaqtan shyqsaq ta Reseı men Qazaqstan arasyndaǵy saýda toqtamaıdy. Bizge basqa sheshim qabyldap, jaǵdaıdy tereń taldaý kerek. «Qazir EAEO arasynda qandaı valıýtamen saýda jasaý kerek degen másele sheshilgen joq. Saýda-sattyq teńge-rýblmen júrse de Reseı utady. Sebebi EAEO ekonomıkasynyń basym bóligi, ımport – Reseıdiń úlesinde. Sanksııa saldarynan Reseı ımporty eselep ósýi de múmkin. Bizge ekonomıkany ártaraptandy­ryp, EAEO-daǵy úlesti arttyrý­dan ózge jol joq», dep túıindedi J.Ahmetov.

Ekonomıst Shyńǵys Ergóbek­tiń paıymdaýynsha, monetarlyq saıasat – aqsha qunynyń ózgerýine yqpal etetin birden-bir faktor. Qazir elimizge rýbl-teńge nomınaldy aıyrbas baǵamynyń makroparametrin aıqyndap alý mańyzdy. «Rýbl tuzaǵy» dep ataýǵa bolatyn jańa sharttar men shekteýler ne sebepten paıda boldy, onyń Qazaqstandaǵy monetarlyq saıasatqa áserin qalaı tómendetýge bolady?» degen máseleler Úkimettiń qar­jy­lyq blogyn da, Ulttyq bank­ti de tol­ǵandyrýǵa tıis. Bul saýal­darǵa tıisti oryndar búginge deıin tolyq jaýap bergen joq. Mo­ne­tarlyq saıasattyń ózgerýi taýar­dyń qundyq qurylymyna tike­leı yqpal etetinin bilý úshin sol sa­lanyń mamany bolýdyń da qajeti joq», deıdi sarapshy.

Onyń aıtýynsha, Reseı óziniń saıasatyn valıýtalyq targetteýmen shekteýge tyrysady. «Birinshi jaǵdaıda, tutyný men ınflıasııa ósetin bolsa, ekinshi jaǵdaıda, ınflıasııa dengeıi tómendep, tutyný mólsheri azaıady. Naryq – ózin-ózi retteıtin qurylym. Biraq Reseı, Qazaqstan sekildi memleketterdiń jaǵdaıynda bul qaǵıda jumys isteýi birqatar shart pen saıası qajettilikke baılanysty retteledi. Memlekettik bıýdjetti tolyqtyrý qajettiligi týyndaıtyn bolsa, ulttyq valıýtanyń arzandaýyna múddelilik ulǵaıady. Onda bıýdjettiń jınalý deńgeıi óte joǵary nátıjelermen aıaq­ta­lady. Sebebi bıýdjettiń kiris bóliginiń biraz mólsheri eksport­taýshylarǵa baılanysty, demek shetel valıýtasynda keledi. Reseı – Qazaqstan ekonomıkasyn­daǵy eń iri ınvestorlardyń biri. Sondyqtan bul memlekettiń mone­tarlyq saıa­saty ınvestısııalar kólemine yqpal etetini sózsiz. Qaryz alý múmkindiginiń joǵary bolýy ınvestısııalardyń kóp bolýyna, al tómen bolýy kerisinshe áser etedi. Bul Qazaqstanǵa qa­laı yqpal etedi, ol – bólek másele. Biraq kez kelgen ekonomıka­lyq prosestiń eki ushy bola­dy. Mone­tarlyq saıasattyń qa­taıýy qar­jylyq naryqtaǵy tártip­ti nyǵaı­typ, sýbektilerdiń esep­tiligine oń yqpal etse, lıberaldy mone­tar­ly saıasat ınflıasııa men ekono­mıkanyń ósýine múmkindik beredi. Másele – «altyn ortany» durys taba bilý», deıdi Sh.Ergóbek.

Táýelsiz qarjy sarapshysy Andreı Chebotarev teńgeniń ny­ǵaıý­y­na áser etip jatqan faktorlar ýa­qytsha qubylys ekenin aıtady. Muny túpkilik­ti nyǵaıý nemese revalvasııa dep qabyldaýǵa bolmaıdy. Biz ımporttyń jarty­syn Reseıden alamyz. Iаǵnı biz­diń sórelerdegi árbir ekinshi shetel­dik ónim – Reseıdiki. Bul rette bir ekonomıkalyq odaqta bol­ǵan­dyq­tan, bul taýarlardyń ba­sym kóp­shiligin rýblmen tó­leı­miz. Bas­qasha aıtqanda, rýbl – ish­ki na­ryqta bási basym valıýta. Biraq dál qazir rýblden irgeni aýlaq salýǵa múmkindik beretin jaǵdaı týyp tur. Astyq pen qant ımporty shekteldi. Tipti kór­shi eldiń avtokólik ımporttaý múm­kindigi de shektelip tur. Demek EAEO sheńberindegi ımport-eksport úlesin qazaqtyń paıdasyna sheshetin sát keldi.

Qarjy sarapshysy rýbl baǵasy jasandy bolyp kórinetinin de aıtyp ótti. Reseıde ımport aıtar­lyqtaı qysqarǵandyqtan, olar­dy jumsaıtyn oryn joq. Nátı­jesinde, dollarǵa degen sura­nys tómen. «Qazir «dollarǵa táýel­dimiz» degen másele trend emes. Naryq quldyraǵan kezde dol­lar­dyń quny ósedi. Tipti el ishinde naý­ryz aıynyń basynda dollardy 520 teńgeden satyp alyp, endi qa­shan ósedi dep kútip júrgen adamdar kóp. Sarapshynyń aıtýy­na qara­ǵanda, bul ekonomıkalyq emes, psı­hologııalyq táýeldilik. Bul táýel­dilikke qarapaıym ha­lyq emes, eń aldymen, shıki munaı eksportynyń artynda turǵan múddeli top kináli.

«Teńge dollardyń da, rýbl­diń de qysymynda tur. Dol­lar qysymy – syrttan, rýbl qy­symy – EAEO sheńberinde. Úki­m­ettiń endigi sheshimi ekonomıkany ártaraptandyrýǵa, ımporttan arylýǵa baǵyttalýy kerek», dedi A.Chebotarev.

ALMATY