«Jańa Qazaqstan» jáne «Tolyq adam» tujyrymdamasy

Maqsatqa jetý úshin eldiń birligi qajet, adamdardy biriktiretin ortaq qundy­lyqtar bolýǵa tıis. Kezindegi «Biz Ita­lııa­ny qurdyq, endi ıtalıandyq­tardy jasaýymyz qajet» degen basta­ma Ekinshi respýblıka quratyn qazaq­standyqtar úshin óte mańyzdy. О́ıtkeni eli­mizde adam sanasy ózgermeı, jańa ıgi qun­dylyqtardy ıgermeı jańa qalyp­taǵy memleket – Jańa Qazaqstan qurý neǵaıbyl.

Aldaǵy kezeńde jańaqazaq­stan­dyqtardy jasaý, ulttyń jańa sapasyn qalyptastyrý óte ózekti máselege aınalmaq. О́ıtkeni ár qoǵamda áleýmettik qatynastar júıesin qoldaıtyn jáne ózin ózi ishteı udaıy retteý arqyly onyń turaqty damýyn qamtamasyz etetin jasampaz qabilet bar. Al qoǵamnyń jetilýi onyń ár múshesiniń boıyndaǵy joǵary adamı qundylyqtarǵa baılanys­ty. Iаǵnı qoǵamda qandaı qundy­lyq­tar basym bolsa, memleket te solaı damy­maq, oǵan qazirgi ýaqytta barlyq qazaq­standyqtyń kózi jetip otyr. Sol qundylyqtardy týdyratyn adamdar, olardyń dúnıetanymy, ishki bolmysy.

Jan-jaqty damyǵan, joǵary adamı qasıetteri mol, basqalarǵa úlgi bolatyn adamdardy kemel adam dep ataımyz. Kemel, «ál Kámıl» sózi arab tilinen aýdarǵanda tutas, tolyq, bútin, jetilgen maǵynany bildiredi. Adam jetilýiniń negizgi baǵyty rýhanı kemeldený bolsa, kemeldený adal eńbek, kórkem minez, izgilik, parasattylyq, izdenis, ǵylym-bilimmen tolyǵady. Kemeldilikke jetýdiń máni – rýhanı jetilgen nemese rýhanı tolyq adam deńgeıine kóterilýde. Rýhanı jetilgen adam týraly ár zamanda, adamzattyń damý satysyna saı belgili ǵulamalar ártúrli ataýmen anyqtama, túsinikter berip, adamzat órkenıetiniń damýyna zor yqpal jasaǵan.

Ultymyzdyń qalyptasý kezeńderine kóz júgirtsek, oǵan yqpal jasaıtyn, sebep bolatyn basty quramdas bólikterin baıqaýǵa bolady. Olardyń qatarynda dinniń, mıgranttardyń, onyń ishinde etnonımniń (olardyń jergilikti halyqqa óziniń etnostyq qasıetterin engizý, tańý) ult sanasyna, dúnıetanymyna áserleri óte kóp bolǵanyn kóremiz. Talas shaıqasynyń nátıjesinde 751 jyly arab halıfatynyń qytaılardy jeńýi qazaq dalasynda jańa bir túbegeıli ózgeris ákelgeni málim. Islam dini, ıslam mádenıeti jańa órkenıet týdyrdy. Sol zamandaǵy ıslam aǵartýshylyq ról atqarǵany belgili. Sonyń arqasynda orta ǵasyrlarda ıslam elderinde bilim men ǵylym óte qarqyndy damyp, musylman elderi álemde aldyńǵy qatarǵa shyqty. Oǵan negiz bolǵan Quran aıattary men hadısteri edi. Mysaly, Qurannyń alǵashqy aıattarynyń biri «Oqy» nemese «Kimde kim ǵylymdy jáne ǵalymdy súıse, ol jannatta meniń kórshim bolady» degen Muhammed paıǵambardyń (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) hadısi halyqtyń bilim men ǵylymǵa degen yntyzarlyǵyn arttyrdy, olardy damytty. Sol elderden adamzat órkenıetiniń damýyna erekshe úles qosqan uly ǵalymdar shyqqany belgili. Olardyń deni Ortalyq Azııa elderinen boldy.

Qazaq jeriniń týmasy, adamzattyń ekinshi ustazy atanǵan uly oıshyl, ensık­lopedıst ǵalym Ábý Nasyr ál-Farabı: «Jaratýshyny taný jaratylǵan dúnıeni taný arqyly bolmaq» degen qaǵıdany ustanyp, ıslam áleminde bilim men ǵylymnyń damýyna keńinen jol ashty. Jaratylystaný ǵylymynyń damýyna orasan úles qosty. Ál-Farabıdiń rýhanı qundylyqtar men murattarǵa negizdelgen saıası-áleýmettik ıdeıalary, aqyl, oı-pikiri Jańa Qazaqstanda memleketti ádil basqarý jáne úılesimdi azamattyq qoǵamdy kemeldendirýdiń órkenıetti paradıgmasyn qalyptastyrýyna negiz bola alady.

Álem moıyndaǵan «Qaıyrymdy qala turǵyndary» atty eńbeginde ál-Farabı jaratylystyń alǵashqy sebebin, onyń baǵynyshty satylaryn, qaıyrymdy qalanyń basshylyǵyn, onyń qyzmet satylaryn, baqytqa jeteleıtin qaıyrymdy isterdi baıandap, qoǵam, memleket damýynyń jańa úlgisin kórsetti. Ál-Farabıdiń Qaıyrymdy qala ıdeıasynyń negizgi ustanymy – ádildik. Tek ádildik qana memleketti biriktiretin basty kúsh bolyp sanalady. Prezıdenttiń «Jańa Qazaqstan – Ádiletti Qazaqstan» dep qysqa da nusqa anyqtama berýi uly ǵulamamen tolyq úndestik tabýda. Ál-Farabı osy eńbeginde memleket damýynda birinshi basshynyń alar orynyn jáne de oǵan qoıylatyn basty talaptardy aıqyndap berdi. Birinshi basshy, bul boıyna jaratylysynan daryǵan on eki qasıetti sińirgen adam bolmaq. Osy on eki qasıet elimizde qaı deńgeıde bolsyn árbir birinshi basshynyń boıynan tabylsa, Jańa Qazaqstan – Ádiletti Qazaqstan jasaıtynymyzǵa kúmánimiz joq.

Ál-Farabı tanymynda adamda bas­ty oryn aqyl-oıǵa beriledi. Onyń pa­ıym­daýynsha adam «aqyldy haı­ýan», al aqyl adamǵa berilgen erekshe ıgilik. Aqyl izgilikterdi basqarady, adamdardyń is-áreketterin sanaly túrde qajetti jáne paıdaly nárselerge, jasampazdyqqa baǵyttap otyrady. Uly oıshyl: «Adamnyń aqylmen paıymdalatyn nárselerge qol jetkizýi onyń alǵashqy kemeldikke jetýi degen sóz», dep aqyl kemeldiliktiń basty kórsetkishi ekenin aıqyndap berdi. Ál-Farabı iliminen biz zaıyrly, qaıyrymdy qoǵam qurý úshin adamzat balasynyń boıynda qan­daı qa­sıetter bolýy kerek, adamdar ara­sy­ndaǵy qarym-qatynastar normasy qalaı bolýǵa tıis, árbir jannyń baqyt­ty bolýy úshin ne istemek qajet degen asa mańyzdy suraqtarǵa jaýap taba alamyz.

Qazaq eli bodandyqqa ushyrady, úsh ǵasyrdan astam basqa memleketke táýeldi boldy. Qazaq saharasyndaǵy sol kezdegi jaǵdaıdy «Jer ketti, din nasharlap, hal aram bop...» dep Alash qaıratkeri Mirjaqyp Dýlatuly dál jetkizgen edi. Sol zamanda ómir súrgen Abaı: «Sopylyq qylyp din baǵý? Joq, ol da bolmaıdy, oǵan tynyshtyq kerek, ne kóńilde, ne kórgen kúnińde bir tynyshtyq joq, osy jerde, osy elde ne qylǵan sopylyq?» dep óz zamanyn, halqyn túzeýge ózine mindet artady. Osyndaı ıgi isterdi oryndaýǵa adam bolmysyna qaırattyń qajettiligin aıqyndady. Adamnyń jan dúnıesin saralap, oǵan ne dushpan, ne dos ekendigin aıqyndap on qasıetti kórsetti:

«О́sek, ótirik, maqtanshaq,

 erinshek beker mal shashpaq...

Talap, eńbek, tereń oı, qanaǵat,

 raqym, oılap qoı».

Abaı tolyq adam maǵynasyn aqyl, júrekpen qatar, jańa uǵym – qaıratpen tolyqtyrady: «Adamnyń úsh qasıeti: Ystyq qaırat, nurly aqyl, jyly júrek». Jáne de úsheýiniń bir tutastyǵyna, birligine, úılesimdiligine aıryqsha mán beredi:

«Aqyl, qaırat, júrekti, birdeı usta,

Sonda Tolyq bolasyń elden bólek.

Jeke-jeke bireýi jaratpaıdy,

Jolda joq jarymesti

jaqsy demek».

Ejelden kele jatqan dúnıetanymda álem bir mánde, bólinbeıtin úsh quramdas bólikten quralatyny kópshilikke belgili, olar: materııa, aqyl, energııa. Osy másele boıynsha ataqty ǵalym-fızık A.Eınshteın: «Dúnıeniń barlyq kórini­sinde energııa qatysady» dep ǵyly­mı turǵydan dáleldegen bolatyn. Ener­gııa sóziniń qazaqsha balamasy kúsh, qaırat ekendigi belgili. Uly Abaı­dyń danalyǵy adam bolmysynda qaırat­tyń (energııanyń) rólin aıqyndap, onyń damýy­­na qanshalyqty qajettigin kórse­týi. О́z sózimen aıtsaq: «Aqyldynyń sózin uǵy­­narlyq júrekte jiger, qaırat, baılaý­lyq­tyń joqtyǵynan adam azady», nemese:

«Júrekte qaırat bolmasa,

Uıyqtaǵan oıdy kim túrtpek.

Aqylǵa sáýle qonbasa,

Haıýansha júrip kúneltpek».

Abaı ál-Farabı aıtqandaı, aqylsyz adam malǵa aınalmaq , al aqylǵa túrtpek bola­tyn júrektegi qaırat ekendigin kór­setip otyr. Kórsetilgen qaıratqa uly us­­taz­­dardyń tolyq adamdarǵa tán qa­sıet­­teri kúndelikti ómirde negiz bol­sa, adam­nyń ár isi, qımyly, qolǵa alǵan jo­ba­sy jasampazdyqqa baǵytta­latyn­dy­­ǵyna tolyq senýge bolady. Abaı dana­lyǵynyń taǵy bir kórinisi – tolyq adam boıyndaǵy aqyl, júrek, qaırat arasynda ishteı talas týsa, olar ǵylymǵa júginýi tıis. Ǵylymı negizde sheshim qa­byl­­daý, ǵylymǵa negizdelgen ekono­mı­ka ja­saý qazirgi ýaqytta adamzat damýy­n­da óte ózekti máselege aınalyp otyr. So­ny­men, aqyl, júrek, qaırat tolyq adam­nyń jan dúnıesiniń úsh taǵan tiregi bolsa, ál-Farabıdiń – on eki, Iаsaýı men Abaıdyń on sharty jetilgen, tolyq adam­dardyń jan-jaqty qyryn, qasıetterin aıqyndaıdy.

Keńes zamanynda kommýnızm qu­ry­lys­shysynyń moraldyq kodeksi bolǵanyn aldyńǵy býyn ókilderi jaqsy biledi. Bul qujat adamı jaqsy qasıetterdi nasıhattady. О́kinishke qaraı, kóptegen sebepten (saıası, ekonomıkalyq, áleýmettik t.b.) iske aspady. Eń basty sebep – sóz ben istiń arasynda tym kóp alshaqtyq bolǵany. Sonymen qatar kóptegen damyǵan memlekette adamı joǵary qasıetter, dástúr men etıkalyq normalarǵa negizdelgen ishki ar-namys kodeksteri sol elderdiń damýynda erekshe qyzmet atqarýda.

Qazirgi kezde el arasynda ar, uıat, namys sekildi qasıetti uǵymdar óz maǵy­nasyn joǵalta bastaǵanyna kýá bolýdamyz. Osyndaı úrdis jalǵasa berse rýhanı damýymyzǵa, eldigimizge úlken qaýip tóndiredi. Ál-Farabı: «Jan bitkenniń bári eń bıik kemeldikke jetý úshin jaralǵan...», dep adamdardyń jetilýine senim bildirgen. Osyndaı oı-pikirdi Iаsaýı, Abaı eńbekterinen de tabýǵa bolady. Qazaq jerinen shyq­qan uly ǵulamalardyń «Tolyq adam» tu­jyrymdamasy Jańa Qazaqstan tur­ǵyndaryna amanat bolyp, ulttyń jańa sapasyn qalyptastyratyn basty tól qujatqa aınalýy qajet. Sonda joǵary adamı qundylyqtardy dáripteıtin «Tolyq adam» tujyrymdamasy ult sapasyn damytyp qana qoımaı, tili, dini, dili túrli ult ókilinen turatyn halqymyzdy biriktiretin kúshke aınalady. Halqymyzda «Ustazy myqtynyń – ustanymy myqty» degen naqyl bar. Adamzat ustazdary atanǵan Uly dala perzentteri ál-Farabı, Ahmet Iаsaýı, Abaıdaı ustazdary bar Qazaq eli órke­nıetti, damyǵan el bolýǵa tıis. Jańa Qazaqstannyń maqsaty da osy!

Ǵalymqaıyr MUTANOV,

akademık