Mamandyq tańdaý – bolashaqty tańdaý

«Atameken» ulttyq kásip­kerler palatasy tórt jyldan beri Oqý-aǵartý mınıs­trligimen birlesip, joǵary oqý oryn­darynyń Bilim berý baǵdarlamalaryn baǵa­laý boıynsha reıtıng júrgizip kele­di. Baǵalaý úshin 105 joǵa­ry oqý orny boıyn­sha 2 myń sarap­ta­malyq qorytyndy jasalyp­ty. Reıtıng 19 krıterıı bo­ıyn­sha júrgizildi, onyń ishin­de tú­lekterdiń jumysqa orna­lasý deń­geıi men ortasha jalaqy­sy, ju­mys izdeý uzaqtyǵy men baǵ­dar­­la­­malardyń ózektiligi baǵa­lan­­ǵan. Sol reıtıngtiń byl­tyr­­ǵy nátıjesine súıen­sek, ju­mysqa ornalastyrýdyń orta­sha kór­set­kishi 77,7%-dy qurady. Bul 2019 (74%) jáne 2020 jyl­ǵy (71%) deń­geı­­den 6,7%-ǵa ar­tyq. Tú­lek­ter­di jumysqa ornalasty­rý­dy tal­daý kezinde 2020 jylǵy tamyzdan bas­tap 2021 jylǵy shildege deıin­gi árbir aıǵa aýdarylǵan zeı­net­aqy tólemderi eskerilgen eken.

Jaraıdy, jumysqa ornalasý deńgeıi jyldan-jylǵa artyp kele jatyr delik. Biraq sol túlekterdiń barlyǵy birdeı dıplomy boıynsha jumys istep júr me? Másele osynda bolyp tur.

«Atameken» UKP janyndaǵy Adamı kapıtaldy damytý departa­mentiniń dırektory Azamat Bı­senbaev «Aýyl sharýashylyǵy» baǵytynda oqý bitirgenderdiń nebári 7 paıyzy mamandyǵymen jumys isteıtinin jetkizdi.

«Mamandyq boıynsha jumys isteıtinderdiń úlesi «Densaýlyq saq­taý» baǵytynda 70%, «Peda­gogıka» baǵyty boıynsha 51%-dy qurady. Al «Qurylys» baǵytynda bitirgenderdiń 34%-y jáne «Aýyl sharýashylyǵy» baǵyty boıynsha tek 7%-y mamandyǵy boıynsha jumys isteıtini anyqtaldy. Kóp jaǵdaıda talapkerlerdiń kásibı baǵdarlaý deńgeıi jetkiliksiz bolǵan­dyqtan, mamandyq tańdaýǵa kelgende qıyndyqtar kezdesedi. Bilim alýshylar arasynda júr­gizil­gen saýaldama nátıjesi kópshi­liginiń mamandyqty grant bolǵany, ata-anasynyń nemese dos­tarynyń keńesi boıynsha tańdaǵanyn kórsetti. Joǵary oqý ornyna tapsyrar aldynda sol mamandyqty bitirgennen keıin qaı jerde jumys isteı alatyny, qandaı maman bolyp shyǵatyny týraly habardar bolmaǵan», deıdi A.Bısenbaev.

Departament dırektorynyń aıtýynsha, bıylǵy Bilim berý baǵdar­­lamalarynyń reıtıngi aıasyn­da joǵary oqý orny men maman­­dyqty tańdaý boıyn­sha ob­lys­tardyń, Nur-Sultan, Almaty jáne Shymkent qalalary­nyń 11 synyp túlekteri men olardyń ata-analaryna, jalpy 18 496 adamǵa keńes berilgen. Soǵan qaramastan, jumys berýshiler jas mamandardy túgelimen jumyspen qamtamasyz etýge daıyn bola almaıdy. Sebebi kásiptik-tehnıkalyq, joǵary jáne joǵary oqý ornynan keıingi bilim berý baǵdarlamalaryn iske asyratyn uıymdardan jyl saıyn bir mezgilde 200 myńnan asa túlek dıplom alyp shyǵady.

«Sondyqtan túlekterdi bir mezgilde emes, jylyna birneshe kezeńge bólip shyǵarǵan durys. Osy ádis shet memleketterde, sony­men qatar KIMEP ýnı­versı­tetinde qoldanys tapqan. Mysa­ly, «Aýyl sharýashylyǵy» maman­­dyǵyn tá­mamdaǵan túlekter qańtar-aqpan aılarynda dıplom alsa, naýryz aıynda bastalatyn egý jumystary­na birden kirisip keter edi. Sol sııaqty qyzmet kórsetý, týrızm mamandyqtary boıyn­sha dıplomdy sáýir-mamyr aı­larynda tapsyrsa, jaz mezgi­linde bastalatyn qyzý jumys maýsy­myna dóp kelýshi edi. Al quqyq­taný, aqparattyq-kom­mý­nı­­kasııa­lyq tehnologııalar, eko­no­mı­ka, qarjy jáne t.b. jas maman­dar­­dy jyl kóleminde birtin­dep na­ryq­qa shyǵarǵan durys. Jas ma­man­dar­dyń dıplom alý merzi­min jumys berýshilermen kelisý qajet», deıdi «Atameken» UKP ókili.

Reıtıng nátıjesine sáıkes aýyl sharýashylyǵy salasyna daıarlanǵan mamandardyń dıplom boıynsha jumys isteý kórsetkishi tómen ekeni aıtyldy. Sondyqtan biz atalǵan salaǵa maman daıarlaıtyn oqý oryndarynyń birimen baılanysqa shyqtyq. S.Seıfýllın atyndaǵy Qazaq agrotehnıkalyq ýnıver­sıtetiniń Akademııalyq máseleler jónin­degi departament dırektory, professor Qarlyǵash Sarbasova mektep pen ýnıversıtet arasyndaǵy baılanysty nyǵaıt­qanda ǵana oqýshylardyń kásibı baǵdarlaný kórsetkishi jaqsa­ra­tynyn jetkizdi. Onyń oıynsha, bul dıplomymen jumys istemeıtin mam­andardyń qataryn azaıtýǵa septesedi.

«Shyn máninde joǵary oqý orny myqty maman daıarlaýdy talapkerdiń qujatyn qabyldaýdan emes, mekteptermen tyǵyz baılanys ornatýdan bastaýy kerek. Sebebi mektep túlekteriniń mamandyqty durys tańdaýy olarǵa oqýshy kezinen, ásirese sońǵy synyptarda kásibı baǵyt-baǵdar berýge tikeleı baılanysty. Jasyratyny joq, mektep bitirgeli otyrǵan keıbir túlekterden qandaı mamandyq tańdaǵanyn surasań, múdirip qalyp jatady. Munyń birden-bir sebebi – aqparattyń azdyǵy. Jyl saıyn joǵary oqý oryndaryndaǵy bilim salasyna túrli ózgeris engiziledi. Jańadan kafedra ashylyp, jańa bilim berý baǵdarlamalary iske qosylady. Árbir joǵary oqý ornynda bolyp jatqan jańalyqtardy mektep bitirýshiler tolyq bile bermeıdi. Sondyqtan ýnıversıtetter orta bilim beretin oqý oshaqtary­men tyǵyz baılanys ornatýy qajet. Mysaly, men mamyr aıynyń  alǵashqy onkúndiginde Qaraǵandy oblysyndaǵy shaǵyn qala, aýdan, aýyl mektepterin araladym. Ondaǵy joǵary synyp oqýshylaryna S.Seıfýllın atyndaǵy Qazaq agrotehnıkalyq ýnıversıtetinde daıarlanatyn mamandyqtardyń erek­sheligin, bilim baǵdarlamalary jóninde jan-jaqty túsindirip, bolashaq talap­kerlerdiń suraqtaryna jaýap berdim. Kóptegen oqýshy oqý ornyndaǵy túrli mamandyqtarǵa qyzyǵýshylyq bildirdi. Osyndaı aqparatty ózimiz taratpasaq, kózbe-kóz túsindirip aıtpasaq, túlekter kóp nárseden habarsyz keledi», deıdi Q.Sarbasova.

Spıkerdiń kózqarasyna qara­ǵanda, oqýshylardy, mektep túlek­terin su­ranys­taǵy mamandyqtar týraly aq­pa­rat­pen kóbirek qulaq­tandyrý qajet. Aıtalyq, atalǵan joǵary oqý ornyn­da oqytatyn «Mal sharýashylyǵy ónim­derin óndirý tehnologııasy» bilim berý baǵ­dar­lamasynyń túlekteri eńbek nary­ǵyndaǵy suranysqa ıe bolǵandyqtan jumyssyz qalmaı­dy. Olardyń kóbi eki aıdan soń jumysqa kirip ketedi.

«Qazirgi jas býyn talǵampaz, ózderi oqyǵysy keletin ýnıversıtetke qoıar talaby joǵary. Mektep oqýshylarymen kezdesý kezinde osyǵan kóz jetkizgendeı boldym. Degenmen bári birdeı aldaǵy bes jyldyǵyn josparlap, oılaı alady dep aıtý qıyn. Sol sebepti JOO daıarlaǵan mamandaryn jumyspen qamtýǵa degen jaýapkershilikti de arqalaı alǵa­ny jón. Jáne mektep túlekteri men joǵary synyp oqýshylaryn da, olar­dyń mamandyq tańdaýǵa yqpal etetin ata-analaryn da osy baǵyttaǵy málimetterge mán berýge shaqyramyn. Bul rette joǵaryda atalǵan «Atameken» UKP-nyń obektıvti reıtıngine zer salýǵa bolady. Máselen, osy reıtıng nátıjesine sáıkes bizdiń ýnıversıtet Bilim berýdiń úsh satysy bo­ıynsha (bakalavrıat, magıstratýra, doktorantýra) túlekterdiń jalpy jumysqa ornalasýy 89%-dy quraıdy. S.Seıfýllın atyn­daǵy Qazaq agrotehnıkalyq ýnı­ver­sıte­tin bitirgen túlekterdi jumys­pen qam­tamasyz etý úshin mamandardy sharýa­shylyq sýbektilerdiń tapsy­rysy boıynsha daıarlaý ádisi engi­zilgen. Bıylǵy oqý jylynda dýal­dy oqytý aıasynda 45 uıym iske qo­syldy. Mine, naq osyndaı derek­ke kóz salǵan durys. Sebebi bir ma­man­dyqty keıde birneshe oqý orny daıarl­aýy múmkin. Sondaıda ýnı­ver­sı­tettiń qandaı jumys berý­shil­er­men baılanysta ekenin bilý kerek», deıdi professor Q.Sarbasova.

Joǵaryda sarapshy aıtqan­daı, elimizde bir mamandyqty birneshe JOO oqytady. Bul óz kezeginde maman daıar­laýda báseke týdyratyn shyǵar. Degenmen til maman­daryn daıarlaýǵa beıimdel­gen ýnıversıtettiń kásibı hımıkti qalyptastyrýǵa qanshalyqty qaýqary jetedi? Dál osyndaıda grant úshin oqıtyn stýdentter ǵana emes, grant úshin oqytatyn JOO kóp pe deısiz.

Elimizdegi sany kóp, sapasy joq ýnı­ver­­sıtetterdiń sanyn qys­qartý týra­ly Q.Toqaevtyń tapsyr­masy naq son­daı JOO-ǵa qatysty jalǵasýy qajet-aq. О́ıtkeni mundaı ýnıversıtetter ju­myssyz mamandardyń qataryn kóbeıtedi.

Degenmen «Atameken» UKP reı­tınginde kósh bastap turǵan JOO arasynda da ózi beıimdelgen baǵytynan bólek mamandyqtardy oqytatyn ýnıversıtetter bar. Aıtalyq, M.Nárikbaev atyndaǵy KAZGIýÝ ýnıversıteti – zań salasynyń mamandaryn daıarlaıtyn bedeldi oqý oryndarynyń biri. Dese de ýnıversıtet aýdarma, psıhologııa, bıznes salasyna da kadr daıarlaıdy eken. Nátıje qandaı?

Osy atalǵan JOO-nyń «Jumysqa ornalastyrý, mansap jáne praktıka» bóliminiń menedjeri Gúlzat Qanatqyzy qansha jerden keı jas mamandar óz dıplomymen jumys isteýdi qalasa da eńbek naryǵyndaǵy suranys ról oınaıtynyn aıtady.

«Bizde byltyr 2021 jyly bakalav­rıatta 52 stýdent, onyń ishinde «Aýdarma isi» boıynsha 25 stýdent, «Týrızmdi» 23, «Psıhologııany» 4 stýdent bitirdi. Al magıstratýra boıynsha 12 stýdent «Aýdarma isi», 8 stýdent «Bıznes-psıhologııa» maman­dyǵyn támam­dady. Jumysqa ornalastyrý ortalyǵy retinde biz barlyq stýdentpen etene baılanys ornatyp otyramyz. Olardy jumysqa ornalastyrý­ǵa, nıet-tilekterin bilýge mindetti­miz. Ár stý­dent bizge ózderi qaı salada jumys iste­gisi keletinin, ne qalaıtynyn emin-erkin aıta alady. Mysaly, bakalavr dárejesin alǵan «Aýdarma isi» mamandyǵynyń stýdentteri dıplom bo­ıynsha jumys istemeıdi. Biz sol stýdentterden saýaldama aldyq. Kóbi óz-ózderine jumys isteıdi. Bul qalaı? Qazirgi tańda frılans uǵymy jastar arasynda tanymal bolyp ketti. Iаǵnı olar klıenttermen qashyqtan jumys istegendi qup kóredi. Al magıstr dárejesi bola tura «Bıznes-psıhologııa» mamandyǵyn bitirgenderdiń kóbi mamandyq boıynsha jumys istemeıdi. О́ıtkeni naryqta bıznes-psıhologterge suranys az», deıdi G.Qanatqyzy.

Sarapshynyń pikirinshe, stýdent­ter­diń bolashaq mamandyq­tary jóninde oıyn bilý úshin mindetti túrde saýaldama júrgizý kerek. Mundaı saýaldama 1-2 kýrs stýdentterinen de alynýǵa tıis. Nege? Sebebi oqyp jatqan maman­dyqtary unaı ma, unamaı ma, sony meılinshe erterek bilý qajet. Unamasa, bul máseleni sheshý­ge ýnıversıtet tarapynan qan­daı kómek kórsetkenin qalaı­tyny jóninde de sol saýaldama ar­qyly bilýge bolady. Jáne tájirı­bege mindetti túrde kóp mán bergen durys. Sonda stýdentterdiń qalaýyna qaraı kómek kórsetý, jaǵdaı jasaý jaqsy nátıje beredi. Qazaqstandaǵy úrdisti qarap otyrsaq, kóbi teorııaǵa kóńil bóle­di de, al praktıkaǵa bar­ǵan kezde qınalyp qalady. 2-3 kýrs kezinen bastap stýdentterdi ón­di­­ris­tik praktıkaǵa jibergen jón. О́ndiristik praktıka ýaqyty neǵur­lym uzaq bolǵany tıimdi. Bul – stý­dentterdi bolashaq kásibine baýlý­dyń eń paıdaly joly.