Aýyl sharýashylyǵy – memleketti damytatyn sala

Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstan halqyna Joldaýynda da «Aýyl sharýashylyǵyn damytý – negizgi problemanyń biri. Osy saladaǵy ahýal memleketimizdiń azyq-túlik qaýipsizdigine tikeleı áser etedi» dep naqtylap aıtty. Bul shyndyq. Aýyl sharýashylyǵy salasyn damytý úshin eń aldymen onyń damýyna kedergi keltirip otyrǵan máselelerdi anyqtaýǵa tıispiz. Olardy birtindep sheshýdi qolǵa alsaq, alǵa qoıǵan maqsattar da ózdiginen oryndala bastaıdy. Iаǵnı aýyl sharýashylyǵy ónimderi artyp, azyq-túlik qaýipsizdigi tómendeıdi.

Problemalardy anyqtaý úshin salada naqty jospar bolýǵa tıis. Biz naryqtyq ekonomıkada josparlaý qaǵıdatyn umyttyq. Barlyq ózgeristiń nátıjesin salystyrmaly túrde ǵana anyqtaýǵa bolady. Ol úshin aldymen óndiriste josparlaý baǵyty jolǵa qoıylýy kerek. Durys ári saýatty túzilgen jos­par – jartylaı oryndalǵan nátıje. О́ndiristiń nátıjesi – alynǵan ónimniń kórsetkishi. Alynǵan ónimniń kólemin, josparlanǵan málimetpen salystyryp, onyń qajettilikti qanshalyqty qamtamasyz etip otyrǵanyna taldaý jasaý kerek. Mine, sonda ǵana aldaǵy maqsattardy aıqyndaýǵa bolady.

Árıne, jospardy saýatty ǵylymı-óndiristik tájirıbesi mol kadrlarǵa jasatý kerek. Sonda ol oń nátıje beredi. Mundaı josparlardy respýblıka, oblystar, aýdandar, aýyl ákimdikteri bo­ıynsha jasatý mańyzdy. Oǵan jergilikti ǵylymı, óndiristik, ákimdik kadrlaryn tegis tartý kerek. Kadr demekshi, bizdiń aqsap turǵan tusymyz da dál osy maman máselesi. Keıingi jyldary jasy ulǵaıǵan mamandardy zeınetke jiberdik te, olardyń ornyna jastardy daıarlamadyq. Mamandardy bilimine qaraı emes, tamyr-tanystyqpen, qal­tasynyń qalyńdyǵyna, týysqandyq qatystaryna qaraı iriktedik. Barlyq másele salany óz mamany basqarsa ǵana oń sheshiletinin eskersek, buǵan atústi qaraýǵa bolmaıdy. О́kinishke qaraı, keıingi jyldary salalyq mamandar óz salasyna kereksiz bolyp qaldy da, basqa qyzmetterdi atqaryp ketti.

Aıtpaǵymyz, qaı salada bolsyn, jos­parly ekonomıkadan qol úzbeý kerek. Máselen, qarapaıym otbasynyń ózinde bir kúndik, aptalyq, aılyq, jyldyq josparlar qaǵazǵa túsirilip, mór basylyp bekitilmese de, baǵyt-baǵdar nusqap únemi este júredi. Demek jospardy qaǵaz júzinde qurý jetkiliksiz. Josparda árbir kúnniń, apta men aıdyń, tutas jyldyń sharýasy qamtylyp, tııanaqty túrde qadaǵalanyp otyrýy kerek.

Qazaqstan jeriniń kólemi jaǵynan dúnıe júzinde toǵyzynshy orynda bola tura (jaıylymnyń kóleminen – besinshi, egistiktiń aýmaǵynan – ekinshi), óziniń az ǵana halqyn osynsha jer­den alýǵa bolatyn ekologııalyq taza ónim­dermen qamtamasyz ete almaı otyr. Bul jerdegi negizgi úlken kemshilik – salalyq mınıstrlikterdiń jyldyq jospardy saýatty ǵylymı-óndiristik tájirıbege súıene otyryp jasaı almaýy. Olar­dyń mundaı esepterden alshaqtap, táji­rı­beden qol úzip qalǵandyǵy túrli prob­lemalarǵa jol ashyp otyr. Bir jaǵy­nan memlekettik qyzmetkerlerdi de tú­sinýge bolady. Olar óte az aqshaǵa jumys isteýge májbúr. Tapqan aılyǵy shaı­lyǵyna zorǵa jetedi. Al mundaı jaǵdaıda olardan úlken bir dúnıeni talap etýdiń ózi orynsyz. Degenmen, aldaǵy ýaqytta bári jaqsarady degen úmit­temin. О́ıtkeni Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń ustanyp otyr­ǵan saıasatynan osyndaı oı túıip otyr­myz. Bul meniń ǵana emes, kóptiń de pi­kiri ekenine daýym joq. Sondyqtan basshyǵa qosshy bolyp, barynsha demeý­ge tıispiz.

Almaty qalasynda Qazaq mal sha­rýa­shylyǵy jáne jemshóp óndirisi ǵylymı zertteý ınstıtýty, Qazaqtyń eginshilik ǵylymı-zertteý ınstıtýty bar. Oblystarda da birneshe ýnıversıtet, ǵylymı-tájirıbelik stansalar jumys isteıdi. Solardy aýmaqtyń jer jaǵdaıyna yńǵaılap, olardyń jasaıtyn is-josparyna qatysýǵa, ondaǵy kadr­lardy tıimdi paıdalanýǵa jergilikti ákimdikterden arnaıy júkteme retinde tikeleı tapsyrmalar berilýge tıis. Ondaǵy ǵalymdarmen birlese otyryp, ár oblysqa arnap astyq, mal sharýa­shylyǵy jáne jemshóp óndirý bo­ıynsha aýqymdy jospar jasaý kerek. Ár oblystyń jeriniń kólemine ári múm­kindigine baılanysty qolda bar maldyń basyn anyqtaý qajet. Sonda qazirgi qolda bar maldyń basy shyǵady. Sodan keıin jeriniń kólemi (sýly jáne egistik jerlerdiń), ol jerden bir jylda qansha astyq, jemshóp óndirýge bolatyny anyqtalady. Jemshóptiń kólemin jemshóp birligine aınaldyryp, sol kólemge sáıkes jyl boıynsha qansha mal ustaýǵa bolatynyn oblystar, aýdandar, sharýashylyqtar boıynsha eseptep shyǵarýǵa tıispiz. Bul maldyń basy men jemshóp óndirýdiń esep-qısaby.

Endi adamǵa qajetti tamaq ónimderiniń esebin shyǵaryp kórýge bolady. Ol da asa bir qıyn sharýa emes. Máselen, elde qansha halyq bar, olarǵa azyq-túliktiń qandaı túrlerinen jáne qansha kólemde kerek ekenin salalyq mınıstrliktermen birlese otyryp, eseptep shyǵarý kerek. Al aýyl sharýashylyǵy maman­dary solardy qandaı kólemde daıyn­daýdyń joldaryn izdeıdi. Ol úshin ár oblystyń múmkindigimen eseptese otyryp, jeriniń, aýa raıynyń jaǵdaıyn esepke alyp «qaı óńir halyq úshin ne óndire alady jáne qandaı kólemde» degen suraqqa jaýap izdeý shart. Osylaısha, halyq­tyń qajettiligin qamtamasyz etý úshin ár oblystyń múmkindigimen sanasyp, kerekti ónimge tapsyrys berilýin talap etý qajet. Onyń oryndalýyn tıisti mınıstrlikter, ákimder jyl boıy ba­qylaýda ustap, qajet bolǵanda materıal­dyq járdem uıymdastyrýǵa mindetti. Dál osyndaı esep-qısapty aýdan­dar, aýyldar, jeke sharýa qojalyq­tary bo­ıynsha jasaý mańyzdy.

Aýyl ákimdigi jyldyq jospar da­ıyn­daǵanda olar ákimdikke qarasty jeke sharýa qojalyqtary jyldyq jos­parlarynyń jıyntyǵynan, ıaǵnı árbir sharýashylyqtyń kórsetkishterinen quralǵan ónimniń jalpy sanyn qaperge alady. Ol esepterdi aýyl ákimdigi sha­rýashylyqtardyń mórin bastyryp, basshylaryna qolyn qoıdyryp jyl­dyń sońynda qabyldap alýǵa tıis. Bul úshin árbir jeke qojalyqqa jyl­dyń basynda bıznes-jospar jasatý mindetti. Jospardy aýyl ákimderi tal­qylap, mór basyp bekitýi kerek. «Jyl­dyń sońynda kelisimsharttaǵy min­det­teme oryndalmasa, qojalyqtyń ıeli­gin­degi jerler qaıtaryp alynyp, tııanaq­ty jumys júrgizip jatqan basqa sharýa­shy­lyqtarǵa beriledi» degen talap keli­sim­shartta taıǵa tańba basqandaı kór­setilýi kerek. Osydan biraz jyl buryn dál osyndaı naqty esepterdi júr­gizý úshin aýyl ákimderiniń ótinishi bo­ıynsha árbir aýyldyq ákimdikke s­tatıs­tıkalyq esepterdi ázirlep otyratyn qyzmetkerler de berilgen edi. Biraq ákimder olardy durys, tıimdi paıdalana almady da, atalǵan shtat qysqartylyp ketti. Osylaısha, ákimder jyl­da jalǵan esep jasap, memleketke ótkize salatyn boldy. Ákimder statıs­tıkalyq esepterdi júrgizetin mamandardan jalǵan málimet daıyndaý úshin ádeıi qutyldy ma degen oı da mazalaıdy keıde. О́ıtkeni mundaı mamandar ákimdikke emes, tikeleı aýdandyq statıs­tıka bólimine baǵynatyn edi. Tıisinshe, jumysyna joǵary jaýapkershilik ar­tyl­ǵanyn da biletin, sol úshin jalǵan esep jasamaýǵa tyrysatyn. Sondyqtan mundaı kemshilikti boldyrmas úshin atalǵan qyzmetkerlerdi qaıtarý kerek. Esep naqty, durys bolǵanda ǵana jumystyń nátıjesi shynaıy kórinis tabady. Sonda ǵana ákimderdiń jyldyq jumysyna durys baǵa berýge bolady. Barlyq jerde esep-qısapty naqty ári shynaıy júrgizýge qol jetkizsek, halyqtyń jaǵdaıy da jaqsara bastaıdy.

Esepter naqtylanyp, zamanaýı ǵy­ly­mı-praktıkalyq esepke súıenip, negiz­delip saýatty jasalynsa, onda memle­ket halyqty (egistik jerden alynatyn, sonymen birge mal sharýashylyǵy ónim­­derimen) azyq-túlikpen tolyq qam­tamasyz ete alady. Bul qoldan kele­tin sharýa. Tek, naqty is, úlken jaýap­ker­shilik kerek. Qazirgi jańa Qazaqstan jaǵdaıynda osy bir olqy tusymyzdy durystap, halyq ıgiligine jaraıtyndaı etip, zamanaýı talapqa sáıkes qurýǵa tolyq múmkindik bar. Oǵan bizdiń kúsh-jigerimiz de, aqyl-oıymyz da, ıntel­lektýaldyq qabiletimiz de jetedi.

Bul jerde aýytqýǵa bolmaıtyn, turaqty basshylyqta ustaıtyn qatań qaǵıda bar. Qazir ákimdiktiń bir jyl ishindegi jumysynyń basty kórsetkishi retinde negizinen «joldardy jóndeý» degen talapqa ǵana nazar aýdarylady. Bul da durys shyǵar. Ol da áleýmettik saladaǵy basty kórsetkishtiń biri. Al bizdiń paıym boıynsha, jyldyń sońynda ákimderge baǵa beretin negizgi kórset­kish – qaramaǵyndaǵy jerlerdi tıimdi paıdalaný bolýǵa tıis. Sebebi halyqty, jándikterden bastap úlken janýarlarǵa deıin ashyqtyrmaı, azdyryp-tozdyrmaı asyrap otyrǵan – Jer-Ana. Jerdiń qadirin tek adamdar ǵana túsinedi desek, qatelesemiz. Jerden qorek alyp, kún kórip júrgen jándik pen janýarlar da onyń qadirin biledi. Tek, adamdar sekildi aıtatyn tili joq. Aıtpaǵymyz, qasıetti Jer-Anany qadirlep, anamyzdaı aıalap, qadirine jete bilýimiz kerek. О́mirimizdiń máni de, sáni de jerge tikeleı baılanys­ty. Sondyqtan ultaraqtaı jerdiń ózine durys qarap, ony kerekti qorektik zattarmen qamtamasyz etip, óńdep, tıisti agrotehnıkalyq jumystardy óz deń­geıinde atqaryp, jer beretin ónimdi barynsha alýǵa qol jetkizýimiz kerek. Joǵaryda aıtqanymyzdaı, ol úshin jyldyń basynda jospar quryp, sony negizgi baǵdar etip ustaý kerek. Al jyl­dyń sońynda aýdan, aýyl basshylary jos­par­lanǵan jumystyń qanshalyqty sapa­ly ıa sapasyz aıaqtalǵany týraly esep berýge mindetti. Baǵa da jerlerdiń túgel ıgerilip, alǵan óniminiń sanyna, sa­pasyna qaraı anyqtalýǵa tıis. Jer­gi­likti bılikke beriletin jyldyq baǵa Jer-Anany qalaı paıdalanǵanyna tike­leı baılanysty bolsa, mine, sol ádil ári oryndy bolar edi. Mundaı qadam jergi­likti bıliktiń jaýapkershiligin arttyrar edi jáne ónimniń qajetti kólemde daıyndalýyna tikeleı septigin tıgizeri anyq.

Osy jerde aıtpaı ketýge bolmaıtyn, Úkimettiń jiberip alǵan taǵy bir úlken kem­shiligi bar. Ol – halyq sany azaıyp bara jatqan aýyldardy keleshegi joq degen syl­taýmen taratyp jibergendigimiz. Bul áldekimderdiń ýaqytsha qıyndyqtan qashyp, máseleni ońaı sheshemiz dep halyq­qa jany ashymaı, aýyldyń kele­shegin oılamaı jasalǵan qadamy boldy. Bul bir jaǵynan Úkimettiń aýyl sharýashylyǵy salasyna degen júr­dim-bardym qaraıtyn kózqarasynyń «jemisi» sekildi kórinedi. Áıtpese, aýyl sharýa­shylyǵy degenimiz – aýyldyń ózi emes pe?!

 Memleket basshysy «aýyldy qaıta jań­ǵyrtyp, aýyl sharýashylyǵyn damy­týǵa kóńil bólýimiz kerek» dep, Úki­met­tiń aldyna naqty mindet qoıdy. Ke­le­shegi kemel, kóńilge qonymdy, qaı­tary­my zor, halyqtyń qarnyn toıǵy­zyp, kıimin bútindeıtin, hal-ahýa­lyn jaqsartyp, jaqsylyqqa jetelep, tur­mysyn túzetýge aparatyn sara jol da osy negizi. Aýylda bes-on úı qalsa da, sol eldi mekenniń jaǵdaıyn jasap, halyqty aýylǵa shaqyra berýimiz kerek. Qajetti ınfraqurylymdardy jedel tartyp, halyqtyń muqtajyn muqııat zerttep, zerdelep shuǵyl túrde sheshý – kezek kúttirmeıtin másele. Ári-beriden keıin bul bizdiń azamattyq paryzymyz hám qaryzymyz ekenin túsinýge tıispiz.

Aýyl sharýashylyǵyn damytý – memleketti alǵa súıreý, onyń keleshegin oılaý. Aýylsharýashylyq ónimin ón­di­retinder – aýyldyqtar. О́ıtkeni olardyń turmysy men tabysy aýylmen, jermen baılanysty. Olardy taratyp jiberý, ıakı qalaǵa kóshirý – úlken qatelik. Endi olardy aýylǵa qaıtarý oqıyn. Biraq basqa amalymyz da joq. Aýylda turatyn halyqtyń jaǵdaıyn jasap, olardy materıaldyq turǵydan qoldaý arqyly ǵana máseleni sheshe alamyz. Al jerdiń ystyq-sýyǵyn sezin­begen, halyqtyń adal eńbekpen tap­qan ónimderin orta jolda ıelene kete­tinder ózderin «kásipkermiz» dep júr. Olar bar bolǵany alyp-satarlar. Olarda eldik múdde degen bolmaıdy. Abaısha aıtsaq, «óziń úshin eńbek etseń, ózi úshin ottaǵan haıýannyń biri bolasyń».

Biz birneshe memleketpen birlesip Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaq qurdyq. Meniń túsinigimde, odaqtyń negizgi min­deti – odaq músheleriniń arasynda ózara ekonomıkalyq baılanys jasaý, saýda-sattyq qarym-qatynas ornatý, qajetti ónimdermen almasý, birinde joǵyn birine satý, sóıtip, ár el óziniń qajettiligin odaq múshelerinen alyp, máseleni bir­lesip sheshý. Bul jerdegi úlken másele ár memlekettiń óz halqyna, ıaǵnı ónim óndirýshilerine qarjylaı (sýbsıdııa esebinde) beretin járdeminiń kólemine de baılanysty. Aýyl sharýashylyǵy óni­min óndirý shyǵyny (ózindik quny) óte joǵary. Tabysy shyǵynyn jappaıdy. Damyǵan memleketterde aýyl sharýa­shylyǵy ónimderin óndirýshilerge memleket sýbsıdııa beredi. Uzaqqa barmaı-aq, Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaqqa múshe elderdiń kórsetkishine nazar aýdaraıyq. Máselen, Belarýsta aýyl sharýashylyǵy ónimin óndirýshilerge beriletin sýbsıdııanyń jalpy kólemi óndirilgen barlyq ishki ónimniń paıyzyna shaqqanda 24 paıyzdy, Reseıde 16 paıyzdy, al Qazaqstanda 6 paıyzdy quraıdy. Bul birer jyl burynǵy derek. Qazirgi kórsetkishter birshama ózger­gen de shyǵar. Aıtpaǵymyz, osy bir kór­setkishti ulǵaıtýǵa áli de bolsa kúsh salýymyz kerek. Sonda ǵana mem­leket halyqty jergilikti ónimmen – qa­jetti azyq-túlikpen 70 paıyzǵa deıin qamtamasyz ete alatyn bolady. Qal­ǵan 30 paıyzyn ımporttyń esebinen tolyq­tyrýǵa múmkindik bar. Ázirshe kórsetkish kerisinshe bolyp tur.

Túıindeı kele aıtarymyz, qazaqtyń kindigi aýylǵa baılanǵan. Endeshe aýylǵa oralý, tamyrdan ajyramaý – eldik paryzymyz!

Nurmahanbet AITÝǴANOV,

Memlekettik syılyqtyń laýreaty, aýyl sharýashylyǵy ǵylymdarynyń kandıdaty