Kókteı solǵan kókónis

«Záýre» sharýa qojalyǵynyń tóra­ıy­my Janııa Ashyqbekovanyń aıtýynsha, osynyń bárine kómirdiń joqtyǵy sebep.

– Qaramaǵymyzda eki jylyjaı bar. Biri Túrkistan oblysynyń Saıram aýdanynda, ekinshisi Shymkenttiń irgesinde ornalasqan. Qaladaǵy jylyjaıdyń kólemi – 3 gektar. О́ndiristik baǵyttaǵy bul keshenge qyzanaq ekkenbiz. Onyń ónimin sonaý shildege deıin jınaýymyz kerek bolǵan. Biraq aıazdyń saldarynan bári úsip ketip, eńbegimiz esh boldy. 3 gektar jylyjaıdaǵy ónimderdiń dymy qalmaı úsikke urynǵan soń amal joq qoqysqa aparyp tóktik. Esil eńbegimiz tekke ketkenine ishim ýdaı ashyp otyr. Onyń ústine kómir de qoldy bógegenin qaıtersiń. Shubarkóldiki dep alǵan kómirimiz janbaı álekke túsirdi. Dym jylýy joq, ol neǵylǵan kómir boldy eken?! Qol qýsyryp qarap otyrmaımyz ǵoı. Qaıta egýimiz kerek. Biraq isti bastaýǵa qarajatty qaıdan alamyz? Oılansam, basym qatady. О́ıtkeni Agrarlyq nesıe korporasııasynan 700 mln teńge nesıe alyp qoıǵanbyz. Jyl saıyn 90-100 mln teńge nesıe qaryzyn tóleımiz. Bıyl sol qaryzdan qalaı qutylamyz? Jaǵdaı bolsa mynaý. Sondyqtan Úkimet bizge járdem berip, nesıe qaryzyn tóleýdi shamaly shegere tursa eken. Bizdiń bar tilek osy, – deıdi kásipker etegi jasqa tolyp.

О́tken jyly Aýyl sharýashylyǵy mınıstri Erbol Qarashókeev Shymkenttegi «Adelıa» sharýa qojalyǵynda jylyjaı sharýashylyǵyndaǵy dıqandardyń basyn qosyp, saladaǵy problemalardy talqylapty. Sonda sharýalar mınıstrdiń aldyna úsh úlken másele qoıypty.

Birinshiden, jaryq, gaz, kómir baǵasy qymbat. Otynnyń barlyǵy ózimizde óndirilse de quny dıqandarǵa óte qym­batqa túsip jatyr. Sondyqtan jylý­ǵa ketken shyǵyndy memleket tarapynan sýbsıdııalaý qajet. Kásipker osy tusta Túrikmenstandy mysalǵa kel­tir­di. Ol elde gazdyń quny bizdikimen salystyrǵanda anaǵurlym tómen eken. «Záýre» sharýa qojalyǵy 1 tekshe metr gazǵa 37 teńgeden tóleıdi. Saıram aýda­nyndaǵy jylyjaıdy jylytý úshin kún saıyn 1 mıllıon teńgeniń ústinde gaz jaǵyp otyr. Sonymen mınıstrlik bul máseleni sheshýge ýáde bergen, tipti arnaıy jumys tobyn quratyn bolǵan. Alaıda kásipkerdiń aıtýynsha, berilgen ýáde búginge deıin oryndalmaı keledi.

Ekinshiden, kóktemde ónim piskende jergilikti dıqandar jylyjaıda ósirgen ónimderin naryqqa shyǵarady. Al sol kezde bazarlar men saýda núktelerin, ásirese Túrikmenstannyń arzan qyzanaqtary basyp qalady eken. Negizinde byltyr «Záýre» sharýa qojalyǵynyń óndir­gen qyzanaqtarynyń ózindik quny 350-400 teńgeden aınalypty. Alaıda Tú­rikmenstan, О́zbekstannan kelgen arzan ónimder­diń saldarynan bular qyzanaqty 150 teńgeden satýǵa májbúr bolyp, paıda kórýdiń ornyna qyp-qyzyl shyǵynǵa batypty. Sol satqan ónimderi «Magným» sekildi iri saýda oryndarynda 500-600 teńgeden satylǵan. Demek baǵany kóterip otyrǵan – ortadaǵy deldaldar. Al jurt kókónistiń qymbat baǵasyn dıqandardan kóredi. Sondyqtan saýda máselesin retke keltirý kerek ekenin aıtady kásipker.

Sonymen birge ol Ortalyq Azııa elderi­nen keletin kókónisterdiń kópshiligi kon­tra­bandalyq jolmen ishke enetinin aıtyp qaldy. Eger zańdy túrde baj salyǵyn tólep, elimizge kirgizilse, baǵasy arzan bolmas edi. Tıisinshe, jergilikti dıqandardyń ónimi básekelestikke shydar edi. Otandyq kásipkerler de ekken óniminen paıda taýyp, tabysqa kenelgen bolady. Osy problemaǵa oraı dıqandar jabylyp, Saýda jáne ıntegrasııa mınıstrligine ashyq hat jazypty. Ol jaqtan «Ortalyq Azııa elderimen arada erkin saýda aımaǵyn qurý týraly kelisim bar. Soǵan oraı tosqaýyl qoıatyn naqty sharalar qabyldaı almaımyz» degen mazmunda jaýap kelgen.

– Jaraıdy, solaı-aq bolsyn. Biraq bári ádil bolsyn da. Túrikmenstannan ónimder bizge tonnalap kelip jatyr. Biz dál solaı osy elge óz ónimimizdi ótkize alamyz ba?! О́kinishke qaraı, joq. Túrli syltaý taýyp, áıteýir naryǵyna kirgizbeýdiń amalyn jasaıdy. Máselen, joq jerden ósimdik aýrýyn oılap taba salady. Túrikmenstandy qoıshy, bir odaqtyń sheńberindegi Reseıge byltyr qyzanaqty kirgize almadyq qoı. Syltaý bireý-aq. Qazaqstandyq qyzanaqtardan qaýipti kesel tabylypty-mys. Úkimet osy jaǵyn eskerse eken. Saýda naryǵyndaǵy oıynda nege dopty tek bir qaqpaǵa sala berý kerek, – deıdi sharýa.

E.Qarashókeevpen kezdesýde osy máse­le kóterilgen. Biraq áli kúnge deıin naq­ty ister qolǵa alynbaı tur.

Úshinshiden, qazir tyńaıtqyshtardyń baǵasy da aspandap ketken. Baǵasy qansha bolsa da, sharýa baıǵus almaı turmaıdy. Sonyń kesirinen jyl saıyn dıqandar óz qaltalarynan mıllıondap shyǵyn shyǵarýǵa májbúr. Máselen, dál sol «Záýre» sharýa qojalyǵy 3 gektar jylyjaıǵa aıyna 4-5 mln teńge jumsaıdy eken. Osydan keıin kókó­nis­tiń baǵasy qalaı arzandamaq. Bul máseleni sheshýdiń de bir-aq joly bar. Ol ­– memlekettik kómek. Basqasha aıtqanda, sýbsıdııa. Sharýalar osy usynysty da mınıstrdiń aldyna qoıǵan. Alaıda vedomstvo tarapynan eshqandaı áreket baıqalmaıdy.

– Jylyjaı sharýashylyǵynyń dı­qan­dary óz problemasymen betpe-bet qaldy. Qolushyn berer eshkim joq. О́zimizdi týra jetim qozydaı sezinemiz. Tabystan góri áıteýir shyǵynǵa batyp jatqan bir sharýa. Búıte bersek, erteń kúnimiz ne bolady? Shyny kerek, erteńgi kúnge degen úmitpen ózimizdi aldap júr­­­miz. Al biraq dál qazir sharýalardyń kóbi ashýly. Jaǵdaı túzelmese, qo­­ıyl­ǵan talaptar sheshilmese, qajetti kó­mek bol­masa, máseleni tótesinen qoıa­myz dep bekinip otyr, – deıdi Janııa Ashyqbekova.

Biz osy máselemen jergilikti kásip­kerler palatasyna habarlastyq. Bıznes ókilderiniń quqyǵyn qorǵaý uıymynyń mamandary shyǵynǵa batqan nemese joǵarydaǵy keıipkerimiz sekildi nesıe tóleýde qıyndyqqa ushyraǵan dıqandardyń qarjylyq problemasyna aralasa almaıtynyn, olarda ondaı qu­zy­­rettiń joq ekenin jetkizdi. Tek mem­lekettik organ tarapynan qandaı da bir ákimshilik kedergiler bolsa, palata janyndaǵy turaqty keńestiń kún tártibine shyǵara alady. Kásipkerler palatasynyń ókili Klara Serikbaevanyń aıtýynsha, ótken jyly sharýalar kommýnaldyq shyǵyndardyń sýbsıdııa­laý máselesin arqalap uıymǵa kelipti. Jergilikti palata mamandary ótinishti jınaqtap, Astanadaǵy bas ókildigine joldaǵan. Al keshegi aıaz ben qardyń saldarynan bolǵan oqıǵaǵa baılanysty sharýalardyń eshqaısysy kómek surap, palata esigin qaqpapty.

Aıtqandaı, Shymkenttegi Almaty tas joly boıynda ornalasqan aýmaǵy 5 gektardy quraıtyn «Agropark» kom­­­pa­nııasynyń jylyjaı kesheni de ta­bı­ǵat­tyń tosyn minezinen ájeptáýir shyǵyn shekken. Jylyjaı qojalyǵy ıeleriniń esepteýinshe, shyǵyn kólemi 500 mln teńgeniń ústine shyqqan. Dıqandar qar borap, aıaz soqqan kúni ónimder úsise úsı bersin, nysanǵa zııan kelmese boldy dep jylyjaıdyń kleenkasyn qoldarymen tesipti. Degenmen keı jerlerde tireýish baǵanalar shydas bermeı, qulaǵan.

ShYMKENT