Qarjylyq saýattylyqty mektepte qalyptastyraıyq

Qarjy mınıstrliginiń 2022 jyl­dyń 1 qazanyndaǵy esebi bo­ıynsha 7,8 mln adam ekinshi deń­geı­li bankterge, mıkroqarjy uıym­­da­ryna jáne kollektorlarǵa 14,3 trln teńge qaryz. О́kinishtisi, aza­matt­ardyń bir bóligi bir bankten alǵan qaryzyn óteý úshin ekinshi bank­ten nesıe rásimdeıdi. Mundaı qar­jylyq amaldardyń qaryzǵa bel­she­den batyratynyn olardyń kóp­shiligi túsinbeıdi.

Aldamshy bıznes-shemalardyń is-áreketinen adamdar ǵana emes, eldiń ekonomıkalyq jaǵdaıy da japa shegedi. Halyqtyń qarjylyq ınstıtýttarǵa degen senimi azaıady. Adamdar artyq aqshasyn bank­terge salýǵa júreksinetin bolady. Túrli ónerkásip oryndaryn damytý maqsatynda shyǵarylǵan baǵaly qaǵazdardy satyp alýǵa qulyq tanytpaıdy. Sóıtip, kez kel­gen eldiń ekonomıkasynda úl­ken ról atqaratyn ınvestısııa kó­le­mi kúrt azaıyp ketedi. Al ha­lyq­tyń kóp bóliginiń qarjy uıym­dary al­dyndaǵy qaryzynyń ósýi sol memlekettegi áleýmettik turaq­syz­dyq­ty qalyptastyrady.

Qazirgi ýaqytta qarjylyq pıramıdalar ishki mazmunyn saqtaı otyryp, syrtqy túrin ózgertý ús­tinde. Burynǵy pıramıdalarda halyqtyń qarjysy jalǵan joba men túsi­nik­siz qorlarǵa quıý usynylsa, qa­zirgi kúni halyqty páter satyp alýǵa, jalǵan zaýyttar jáne ken oryn­daryn damytýǵa, basqa da psev­domaterıaldyq qundylyq­tar­dy jasaýǵa shaqyrady. «Questra Holding Ins», «Fınans Opto Grýpp», «Garant 24 Lombard», «Pá­ter kooperatıvteri», «qara kassa» jáne basqa da qarjy pıramıdalary – joǵaryda aıtylǵan sózimizge dálel.

Azamattardyń qarjylyq qyz­met­ter men quraldardy durys ári tıimdi paıdalanýy úshin, sondaı-aq aldamshy bıznes-shema­lardy birden anyqtaı alýy úshin adamdarda belgili bir­ deńgeıde qarjylyq saýat­ bolýy ke­rek. Al jeke tulǵa­nyń qar­jy­lyq saýatynyń qalyp­tas­­ýy mek­­tepten bastalatyny daýsyz. ­

Jýyrda Senat pen Májilistiń jalpy otyrysyndaǵy jeke tulǵa­lar­dyń bankrottyǵy týraly zań jobasyn talqylaý kezinde eks-májilismen Baýyrjan Sartbaev qarjylyq saýat máselesin kóterdi. «Qar­­jy­lyq saýatty mektep úıretýi kerek. Bul máseleni Oqý-aǵartý mınıs­trligi zertteýge tıis. Mektep baǵ­darlamasyna qarjylyq saýat­ty­lyqty pán retinde engize ala ma, joq pa, sony qarastyrýy kerek. Sebebi adam nesıesin óteı almaıtyn ári bankrottyqqa ushyraıtyn jaǵdaıǵa jetkende, oǵan aqshany saýatty paıdalanýǵa úıretý kesh bo­lady», dedi ol. Premer-mı­nıstr­diń orynbasary – Qarjy mınıstri Erulan Jamaýbaev de­pýtat­tyń usynysyn qoldaı oty­ryp bylaı dedi: «Qarjylyq saýat­tylyq – bizdiń qoǵamdaǵy úlken másele. Osynyń sal­da­rynan kóptegen adam qıyn jaǵ­daıǵa tap bolady. Bul máseleni sheshý­di eki mınıstrge (Oqý-aǵartý mınıstri, Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstri) tapsyramyn».

Qazirgi kúni álemdegi qarjy na­ryǵy men qarjylyq qyzmetter­diń tez damýy naryqtaǵy qarjylyq qural túrleriniń kóbeıýine jáne olarmen jumys jasaý ádis­teri­niń kúrdelenýine ákeldi. Qarjy na­ry­ǵynda bank termınaldary, plastıkalyq kartalar, call-ortalyqtar, onlaın qarjylyq qyzmet túrleri jáne taǵy da basqa dúnıeler paıda boldy. Banktik shot ashý, bank júıesindegi debet jáne nesıe kartalaryn alý adamnan belgili bir deńgeıdegi qarjylyq bilimdi talap etedi. Atalǵan qarjylyq quraldardy paı­dalaný úshin oberdraft, ekvaırıng, saqtandyrý polısi, ártúrli amalǵa alyna­tyn komıs­sııa, keshbek, bonýs­tar, nesıe pa­ıyzdary jáne onyń túr­leri, ne­sıe­lik lımıt, nesıe­lik reıtıng, karta kómegimen qaryzdy jabý, avtotólemder, aǵym­daǵy jáne jınaq shottary, nesıe tarıhy, kredıttik ball sekildi eko­no­­mıkalyq-qarjylyq uǵym­dar­dy jete bilý qajet.

Sondyqtan orta mektepterde jo­ǵary synyp oqýshyla­rynyń qar­jylyq bilimin qalyptas­ty­rýǵa baǵyttalǵan pán nemese fa­kýl­tatıvtik sabaq engizý qajet. Bizdińshe, bul pánniń nemese fakýl­tatıvtik sabaqtyń ne­gizgi mindet­teri kelesideı bolýy kerek: oqýshylarda qarjyny únemdeý jáne saqtaý sheberligi men daǵ­dysyn qalyptastyrý; aqshany tıimdi jumsaýǵa úıretý; oqý­shy­nyń ózine tıesili aqsha qory­nyń shyqqan kózin jaqsy bilýin qamtamasyz etý (tabys kózi, jınaǵan aqshasynyń kólemi, ınves­tısııa, qaryz jáne taǵy basqalar); ekonomıkalyq jáne qarjylyq mazmundaǵy jattyǵýlar, tapsyrmalar jáne esepter júıesin oryndaý, qarjylyq mádenıetke qatysty esse jazý, jobalar oryndaý jáne basqa da shyǵarmashylyq jumystar jasaý; kúmándi qarjy uıymdary, olardyń paıda bolý sebepterin, qu­ry­lymyn jáne jumys isteý meha­nızmin túsindirý. Mundaı is-sharalardy kásiptik bilim beretin kolledjder júıesinde de qolǵa alý mańyzdy.

Joǵary oqý oryndaryndaǵy bilim berý úderisinde bolashaq ma­man­dardyń qarjylyq saýatyn jáne mádenıetin kóterý baǵy­tyn­da kelesideı keshendi is-sha­ra­lar iske asyrylsa degen tilek bar: belgili bir pándi oqytý barysynda qarastyrylyp otyrǵan ta­qy­ryptyń qarjylyq-ekono­mı­kalyq jaǵyn ashý; joǵary oqý oryndarynyń kafedralary men oqý ornynyń qarjylyq-ekonomıkalyq kafedralary arasynda ǵylymı-ádistemelik baılanystar ornatý; qarjylyq-ekonomıkalyq kafedralar kómegimen ekonomıkalyq emes mamandyqtar stýdentteriniń qar­jylyq bilim júıesin qalyptas­ty­rýǵa baǵyttalǵan elektıvti pán­­­der­ nemese arnaıy kýrstardy oqý baǵ­darlamasyna engizý; elek­tıv­­ti pánderdiń mazmunyn jasaý nemese arnaıy kýrstardyń oqý baǵdar­lamasyn qurý kezinde «Qar­jy matematıkasy» ǵyly­my­­nyń elementterin paıdalaný; ekonomıkadaǵy qarjylyq úde­ris­terdiń orny men rólin ashatyn ǵylymı jobalar jasaý jáne stýdent­terdiń ǵylymı zertteý ju­mys­tarynyń konkýrstaryn uıym­das­tyrý.

Orta jáne joǵary bilim berý uıymdarynda oqýshy jastardyń kúmándi qarjy uıymdaryna kirýine jol bermeıtin is-sharalar boıynsha semınarlar, trenıngter ótkizip turý qajet. Bilim alýshylardyń jáne jalpy el azamattarynyń qarjylyq saýattylyǵyn kóterýge arnalǵan ártúrli qoǵamdyq jobalardy iske asyrý úshin televızııalyq, sıfr­lyq jáne ınternet resýrstardy (saıttar, qosymshalar) paıdalaný, konferensııalar men semınarlar ótkizý, respýblıka kólemindegi jas­tar gazetteri men jýrnaldarynda qarjylyq saýattylyq boıynsha qosymshalar shyǵarý jáne taǵy basqa is-sharalardy júıeli jáne maqsatty túrde iske asyryp otyrý qajet.

Eger joǵary oqý ornynyń qa­byr­ǵasynda qarjylyq bilim júıe­si qalyptasqan ártúrli sala ma­mandary daıarlansa, onda bul faktor memlekettiń naryqtyq eko­no­mıkada úlken tabysqa je­týiniń negizgi sharty bolmaq. Mundaı oqý ornyn bitirýshiler óz ma­man­dy­ǵy­nyń mindetterin mem­lekettiń ekonomıkalyq maqsat­ta­rymen ki­rik­­­tire otyryp, tabys­ty eńbek etedi. Al árbir qoǵam mú­shesi­niń oń­taı­ly qarjylyq she­shim qa­byl­daı alýy, óz kezeginde memle­ke­ti­mizdiń ekonomıkalyq-qar­jy­lyq tu­raq­ty­lyǵy men áleý­mettik jaǵ­da­ıyn qamtamasyz etýge oń áser bermek.

Abzal MUQYShEV,

Tehnologııa jáne bıznes

ýnıversıtetiniń dosenti, PhD

ASTANA