Ult ustazynyń qalam qýaty

2 aqpan – ult rýhanııaty men jýrnalıstıkasy úshin aıtýly kún. 1913 jyly dál osy kúni Orynbor qalasynda halqymyzdyń muńyn muńdap, joǵyn joqtaǵan «Qazaq» gazetiniń alǵashqy sany jaryq kórdi. Qoǵamdyq-saıası jáne ádebı-mádenı taqyryptardy qamtyǵan gazet 1918 jylǵa deıin turaqty shyǵyp turdy.

Mazmundy is-sharada qadirli qonaq­tar aldymen ult ustazynyń tórt tilde jaryq kórgen «Tańdamalynyń» jáne «Alash qozǵalysy: derek pen dáıek» atty qorytyndy jınaqtyń tusaýyn kesip, oqyrmanǵa jol tartqan tolymdy eńbekke sát-sapar tiledi.

Odan keıin atalǵan ortalyqtyń dırektory, ǵalym Erbol Tileshov «Qazaq» gazetiniń bastaýynda turyp, ult baspasóziniń odan keıingi damýyna keń óris ashqan tuǵyrly tulǵanyń ónegeli joly men ultqa jasaǵan qyzmeti týraly salmaqty sóz qozǵady.

«Qazaq gazetteri» JShS-nyń bas dırektory, akademık Dıhan Qamzabekuly Alash ardaqtysynyń mereıtoıy aıasynda uıymdastyrylǵan ǵylymı ekspedısııa músheleriniń tyń dúnıeleri qamtylǵan «Alash qozǵalysy: derek pen dáıek» atty jınaqtyń mán-mazmunyna  toqtaldy.

«Birinshiden, bul eńbek – az qarjy­ny tıimdi paıdalanyp, bilik­ti maman­dardy shetelge jiberip, bes el­den kelgen qujattyń negizinde daıarlanypty. Ekinshiden, byltyr Ahmet Baıtursynulynyń 150 jyldyǵy joǵary deńgeıde ótti. Endi osy ǵylymı jumystardyń salalanýy bárimizge baılanysty. Tek ony mereıtoıǵa baılap qoımaýymyz kerek. Árkim óziniń qyz­metinde, salasynda jalǵastyrýy qa­jet. Biz gýmanıtarlyq ǵalymdar jı­na­lyp alyp, problemany ózimizge ǵana aıtamyz. Jaratylystaný, tehnıka ǵylym­darynyń ókilderi, bizden: «Ahmet Baı­tursynulynyń murasyn stýdent­terimizge qalaı nasıhattaımyz?» dep suraıdy. Osy jóninde de biraz oılanýy­myz kerek. Úshinshiden, latyn qarpine baılanysty ustanymymyz ǵylymı tolyq sheshimin tappaı otyr. Osy máselede ǵalymdarymyzdyń aýyzbirligi kerek. Tilshi ǵalymdardyń Aqańnyń qaǵıdatyna saı ustanymy óte mańyzdy», dep pikirin sabaqtady.

Qazaqstannyń Reseıdegi elshiligin­de qyzmet istegen jyldary Alash qoz­ǵalysy men qaıratkerlerine qatysty birqatar derek taýyp, ony ǵylymı aınalymǵa engizgen belgili ǵalym, professor Serik­qalı Baımenshe «Qazaq» gazetiniń alǵashqy nómiri basylǵan Orynbordaǵy baspahana úıiniń tarıhy týraly baıandady.

«Qazaq» gazeti men «Aıqap» jýrnaly da Reseıde jaryq kórdi. Osy eki basylymǵa belgi ornatý jóninde azyn-aýlaq eńbegim de sińdi. Orynborda «Qazaq» gazeti basylǵan ǵımaratty izdep bardym. Eki qabatty úı. Aldynda jýan terek ósip tur. Sýretke de túsirdim. Keıin osy úıge belgi ornatý máselesimen aınalys­tym. Belgi qoıyldy. Biraq bizdiń tarapymyzdan emes. Basqalar qoıdy. Áıteýir, tuńǵysh gazetimiz úshin belgi ornatyldy. «Aıqap» jýrnaly – Troısk qalasyndaǵy «Energııa» atty baspadan shyqqan. Bul baspa áli bar. Ony izdep baryp, sol jaıynda «Egemen Qazaqstanǵa» maqala jazdym. Buǵan belgi Chelıabi qalasyndaǵy qazaq dıas­pora ókilderiniń kómegimen qoıyldy», dep ótken kúnderdiń esteligin jańǵyrtty. Sondaı-aq ol «Alash qozǵalysy: derek pen dáıek» atty jınaqta buryn aıtylmaǵan derekterdiń mol ekenin aıta kelip, ásirese Maǵjan Jumabaevtyń osyǵan deıin belgisiz bolyp kelgen ǵashyqtyq týraly bir óleńin qyzyǵa áńgimeledi.

«Til-qazyna» ulttyq-ǵylymı praktıkalyq ortalyǵynyń uıytqy bolýymen bes memleketke saparlaǵan ǵylymı ekspedısııa Alash qozǵalysyna ǵana emes, ult ustazyna da qatysty biraz derek tapqan. Osy jaıynda fılologııa ǵylymdarynyń doktory Jandos Smaǵulov Máskeý saparynyń qorytyndysyn áńgimeledi.

Jalpy, Ahmet Baıtursynulynyń úsh tilde alǵash jaryq kórip otyrǵan tańdamaly shyǵarmalary – rýhanııatqa qosylǵan súbeli eńbek. Biraq ony ózge tilge aýdarý da ońaı bolmaǵan. Bul jaıynda ǵalym, aýdarmashy Jantas Jaqypov jaqsy aıtty.

«Men atalǵan ekspedısııa aıasynda Sankt-Peterbýrgke bardym. Biraq onda 1917-1940 jyldarǵa deıingi arhıv derekterin jaýyp tastaǵan. Qujat­tar óńdelip jatyr deıdi. Alaıda tapqa­nymdy ákeldim. Sonymen qatar Aqań­nyń oryssha jazylǵan eńbegin qazaq­shaǵa aýdardym. Jáne qazaqshadan orys­shaǵa aýdarylǵandardy redaksııala­dym. Qazirgi qazaq tili grammatıkasy, mátin túzeýi men sóıleýi múlde basqa. Ustaz eńbegin soǵan salǵymyz kelse de, oǵan kelmedi. Qysqasy, kónbeıdi. Baıtursynulynyń jazǵany – ana tilimizdiń tabıǵatynan shyǵyp turǵandyqtan, oǵan orys tiliniń termınderi kelmeıdi. Sonda da biz oǵan qazirgi qalyptasqan orys tiliniń termınderin qoldanýǵa týra keldi», dese, Ahmet Baıtursynulynyń shyǵarmalaryn aǵylshyn tiline aýdarǵan jas ǵalym Aqnur Tóleýbaeva da til erekshelikterin sóz etti.

Al Parlament Senatynyń depýtaty Nurtóre Júsip ult ustazynyń jýrnalıstik izdenisin aıta kelip: «Aldaǵy aptada Túrkitildes elderi­niń parlamentaralyq jıyny óte­di. Bizdiń tarıhymyzǵa qatysty dúnıe­lerdiń kóbisi irgeles ornalasqan О́zbekstan, Qyrǵyzstan, Tájikstan sekildi memleketterdiń arhıvinde áli shańǵa kómilip jatyr. Eger olardyń muraǵattaryn­da sırflandyrý júr­gizilse, qajetti aqparatty shyǵa­ryp alý­dyń bir ortaq júıesin jasaý kerek. Osy máseleni kótereıik. Sizderdiń tara­pyńyzdan qandaı usy­nystar bar?», dep jınalǵan zııaly qaýymǵa oı tastady.

Erbol Tileshov sóz arasynda Tashkent muraǵattarynan derek alýdyń qıyn ekenin, óıtkeni ǵylymı ekspedısııa quramyndaǵy barǵan ǵalymdarǵa arhıvke kirýge ruqsat berilmegenin aıtty.

Sonymen qatar akademık Kárimbek Qurmanáli «Qazaq» gazetiniń alǵashqy sany jaryq kórgen – 2 aqpandy – «Qazaq baspasóziniń kúni» dep jarııalasaq degen usynys bildirse, alashtanýshy ǵalym Sultanhan Aqqululy «Qazaq» gazeti – qazaq dalasyndaǵy tuńǵysh táýelsiz basylym ekenin aıtyp, onyń tarıhı bastaýynda turǵan Álıhan Bókeı­han, Ahmet Baıtursynuly, Mir­jaqyp Dý­­latuly sekildi tulǵalardyń paıymdy pikirlerin jetkizdi.

Sondaı-aq jıynǵa qatysqan alashtanýshy ǵalym Tursyn Jurtbaı, jazý­shy, Memle­ket­­tik syılyqtyń laýreaty Álibek As­qarov, qoǵam qaıratkeri Oraz­kúl Asan­ǵazy, aqyn, qaıratker Qazybek Isa ult ustazynyń shyǵar­malary men kósemsóziniń ereksheligi tý­ra­­ly oı órbitti. Sonymen birge onlaın re­jim­­de ahmettanýshy ǵalymdar da pikir-usynystaryn jetkizdi.

Jıyn sońynda «Til-qazyna» ult­tyq-ǵylymı praktıkalyq ortalyǵy ázirlegen «baitursynuly.kz» saıty tanystyryldy. Internet-resýrstyń bezendirilý kompozısııasy men maz­munǵa baı kontenti jınalǵandardyń kóńilinen shyqty. Shara aıasyndaǵy «Ult ustazy – Ahmet Baıtursynuly» atty kitap kórmesi jınalǵandardy tánti etti.