Bıýlletenmen sýretke túsýdiń sebebi nede?

Ortalyq saılaý ko­mıs­sııasynyń tóraǵasy Nurlan Ábdirov saıası naý­qan kezeńinde saı­laý­shylarǵa tıimdi jaǵ­daı jasaý mańyzdy ekenin atap ótti. Otyrysta saı­laý­shylardyń bıýlletenderdi sýretke túsirý jáne saılaý kezinde ýchaskede beı­ne­baqylaý júrgizý máse­leleri talqylandy.

– Sońǵy ýaqytta qo­ǵamda saılaý bıýlle­tenderin sýretke túsirýge jáne ony taratýǵa zań jú­zinde tyıym salý máse­lesi jıi kóterilip júr. Bıýlletenmen selfıge túsý faktileri, ásire­se, bıýdjettik sala qyz­met­­ker­leri arasynda jıi kez­desedi. Kópshilik «olardy saılaý ýchaskesine barýǵa ıtermeledi, esep úshin sýretke tústi» degen pikir aıtady. Sol sebepti, bul máse­leni sarapshylyq keńes­tiń kún tártibine shyǵa­ryp otyrmyz, – dedi Nur­lan Ábdirov.

Jasyratyny joq, eli­mizde ár saılaý kezinde kóptegen stýdent «ýnı­ver­sıtetimiz bizdi saılaýǵa barýǵa ne belgili bir kandı­datqa daýys berýge máj­búrleıdi, degenin iste­meseń, bul baǵańa áser etýi múmkin» dep shaǵym­danady. Muǵalimder men dári­gerlerdiń saılaý ýchas­kesinde túsken sýretteri de qoǵamda túrli pikir qalyp­tastyryp otyr. Biri «daý­ys berýge ıtermeledi» degen pikirdi ustansa, endi biri «ár stýdenttiń saı­laýǵa nemese elde bolyp jatqan basqa da saıa­sı oqıǵalarǵa qatysty kózqarasy ártúrli bolýy múmkin. Ýnıversıtette sabaq beretin oqytýshylar, jataqhana komendanty nemese basqa da qyzmetkerler stýdentke tek «Saılaýǵa qatysý – ár azamattyń boryshy» dep túsindirýge tyrysady. Al stýdent ony «májbúrleý» dep uǵýy múmkin» degen pikirde. Ne desek te, Ortalyq saılaý komıssııasynyń otyrysynda bul máseleniń qaralýy beker emes. Quzyr­ly organ aldaǵy ýaqytta osy máselege qatysty zań júzinde naqty sheshimder qabyldaýdy kózdep otyr.

Sarapshylyq keńestiń múshesi, zań ǵylymdarynyń doktory, professor Indıra Áýbákirova bas­qosýda halyqaralyq táji­rıbeler jaıly aıtyp, naqty mysaldar keltirdi. «Álemdegi saılaý júıesine zer salsańyz, bir-birine qarama-qarsy túrli zańnamalar bar. Mysal retinde AQSh-ty alaıyq. Onda jarty shtatta bıýlletendermen sýretke túsý ruqsat etilse, qalǵan shtattarda ruqsat etilmeıdi», deıdi ol.

Naqtylasaq, saılaýda óz-ózin sýretke túsirýdi 18 shtat zańsyz dep tapqan. Mysaly, Illınoıs shtatynda daýys berý kabınasynda sýretke túsý aýyr qylmys sanalady. Tipti 3 jyl bas bostandyǵynan aıyrý jazasy kózdelgen. Kolorado shtatynda da mundaı sýretterge túsýge bolmaıdy. Nıý-Djersıdiń zańy boıynsha daýys berýshige sýretke túsýge ruqsat berilmese de, ol óz tańdaýyn áleýmettik jelide jarııalaı alady. Árıne, bul bıýlletendi eshkimge kórsetpeý kerek degen qaýipsizdik sharalarynan týyndasa kerek. Al Kolýmbııa okrýgi men basqa 19 shtat selfı jasaýǵa ruqsat bergen. Qalǵan shtattarda zań áli anyq emes.

Saılaý ýchaskesindegi saılaýshylardyń daýys berý erejesi «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy saılaý týraly» zańynda kórsetilgen. Daýys berýge arnalǵan bólimshede adamdar daýys berýdi ótkizý jónindegi komıssııa belgilegen erejelerdi qatań saqtaýǵa mindetti ekeni kórsetilgen. Saılaý bólimshesinde foto jáne beınejazba júrgizýge bolady. Saılaý ashyq jáne ádil ótýi úshin BAQ ókilderi sekildi kez kelgen daýys berýshi de foto jáne beınejazba júrgize alady. Sebebi daýys berýshi – saılaý úderisiniń múshesi.

Bıýlletenge qaryn­dash­pen belgi qoıýǵa, sondaı-aq oǵan qandaı da bolsyn túzetý engizýge jol berilmeıdi. «Tıisti saılaý komıssııasynyń tóraǵasy bir mezgilde daýys berýge arnalǵan bólimde saılaýshylardyń sanyn retteıdi, tártipke ja­ýapty bolady. Sondaı-aq zańnyń erejelerin buzyp, daýys berýdi ótkizýge kedergi keltirgen kez kelgen adamnyń ol jerden ketýin talap etedi. Saılaý kúni daýys berýge arnalǵan bólimde saılaý úderisine qatysy joq bógde adamdardyń bolýyna tyıym salynǵan. Saılaýda daýys quqyǵyn basqa bireýge berýge jáne sol sııaqty basqa adam úshin daýys berýge bolmaıdy. Saılaý bıýlleteni saılaýshylarǵa jeke basyn kýálandyratyn qujaty kórsetilgen kezde ǵana beriledi. Keıin ol bıýlletendi alǵany týraly arnaıy qaǵazǵa qol qoıýǵa tıis», dep kórsetilgen zańda.