Jer silkinisi: saqtyq pen sabaq

Qaýip-qater qaıdan?

«Bıyl elimizde jeti baldan asatyn joıqyn jer silkinisi bolmaıdy. Ásirese Almaty óńirinde jýyq arada seısmıkalyq qaýip joq», deıdi Tótenshe jaǵdaılar mınıstrligi Seısmologııa ınstıtýty dırektorynyń ǵylym jónindegi orynbasary Nursársen О́zbekov. Derek 200-den asa boljamdy parametrlerdi taldaý negizinde eseptelgen.

Jalpy, keıingi bes jylda eldegi seısmıkalyq qurylǵylar 40 myńǵa jýyq jer silkinisin tirkegen eken. Máselen, 2018 jyly – 8 500, 2019 jyly – 7 800, 2020 jyly – 9 500, 2021 jyly – 6 700, 2022 jyly 6 900 jerasty dúmpýi bolǵan. Alaıda bul qaýipti derek emes, tirelgen dúmpýlerdiń barlyǵy derlik qýaty jerústine sezilmeıtin terbelisterge jatady.

Osy negizge súıengen seısmolog Aqkenje Sıylqanova kúni keshe Almaty qalasynan soltústik-shyǵysqa qaraı 375 shaqyrym jerde, Qytaımen shekaralas aýmaqta bolǵan dúmpý jáne osydan birer kún buryn tirkelgen Shymkenttegi 2-3 baldyq jer silkinisi adam ómirine qaýip tóndirmeıtinin aıtady.

– Mundaı zilzala oshaǵy zertteý ortalyǵynyń seısmıkalyq stansalaryna jıi tirkelip turady. Qazaqstan boıynsha jylyna 2-4 baldyq jer silkinisi birneshe ret bolady. Shamamen 7 myńnan 10 myńǵa deıingi aralyqta álsiz mıkro nemese seziletin jer silkinisteri tirkeledi. Tipti 5-6 ball bolǵannyń ózinde, úreılenip, abdy­raýdyń qajeti joq. О́ıtkeni ol adam­nyń ómirine asa qaýipti emes. Túrli seısmıkalyq jaǵdaılarǵa baǵa berý úshin Seısmologııa ınstıtýty ártúrli merzim boıynsha boljam jasap otyrady. Qysqa, orta jáne uzaq merzimdi boljam dep úshke bólinedi. Orta merzimdi esep jylyna eki ret jasalady. Árıne júz paıyz naqty dep aıtý qıyn. Desek te 9 jáne odan da joǵary baldy jer silkinisteriniń qaıtalaný jıiligi kóbine 80 men 200 jylǵa deıingi aralyqty qamtıdy. Eger Almaty qala­syn­da eń kúshti jer silkinisi sońǵy ret 1911 jyly tirkelgenin eskersek, qazir óńir seısmıkalyq qaýipte tur, – dedi A.Sıylqanova.

Alańdaýǵa negiz bar ma?

Jalpy, elimizde joıqyn zilzala burynǵy Vernyı, qazirgi Almaty qalasynyń aýmaǵynda 1887 jyly tirkelgen. Apat saldarynan úıler, áleýmettik nysandar qırap, 300-den asa adam qaza bolǵan edi. Iаǵnı Almaty mańyndaǵy zilzala qaýpi erteden baıqalǵan. Bul qaýip áli de seıilmeıdi. О́ıtkeni qysqa merzim ishinde jer silkinisin boljaý ońaı emes kórinedi. Degenmen ǵalymdardyń bul baǵyttaǵy izdenisi nátıje bere bastaǵandaı. Mysaly, nıderlandyq seısmolog Frenk Hýgerbıts 5 aqpan kúni bolǵan Túrkııadaǵy jer silkinisin, oqıǵaǵa deıin 3 kún buryn joramaldaǵan. Ol muny Twitter-degi paraqshasynda jarııalapty. Onda «Erte me, kesh pe, Túrkııanyń ońtústiginde, Iordanııada, Sırııada jáne Lıvanda 7,5 baldyq jer silkinisi bolatynyn jazǵan. Kúshtiligi 6 magnıtýdadan joǵary seısmıkalyq dúmpý 4-6 aqpan arasynda bolýy yqtımal» degen. Zertteýshi data men jer silkinisiniń qýatyn dóp basyp aıtqan. Árıne, buǵan bilim-bilikten bólek, zamanaýı tehnıkanyń myqtylyǵy sep bolǵan.

«Dese de toqsan tarmaq tamyryn tabıǵatpen tyǵyz baılanystyryp, tynymsyz tirshilik keshken baıyrǵy kóshpeli qazaq damyǵan tehnıkasyz-aq, aldaǵy aýa raıynyń qalaı bolatynyn dál boljaǵan. Tipti jer silkinisiniń ózin jan-janýarlar men jándikterdiń qımyl-qozǵalysyna qarap-aq, jora­mal­daǵan», deıdi etnograf-ǵalym, qazaq dúnıetanymyna baılanysty kóp­tegen kitaptyń avtory Bolat Bopaı.

– Jer-Anadan ózegin úzbegen babalarymyz qorshaǵan ortanyń tilin túsinip, tabıǵatpen etene jaqyn bolǵan. Júgirgen ańnyń izin, ushqan qustyń bıiktigin, qybyrlaǵan jándik pen qoradaǵy tórt túlik maldyń tynys-tirshiligin baqylap, aýa raıyn baǵdarlap otyrǵan. It ekesh ıttiń de áreketin nazarda ustaǵan. Máselen, jer silkinetininen bir apta buryn, keıde bir kún buryn ıt jer baýyrlap jatpaı qoıady. Al tórt túlik mal qoraǵa kirmeıdi. Jer asty jynys júıelerindegi ózgeristerge baılanysty jándikter, jylandar, qurt-qumyrsqalar, tyshqandar, qys meıli, jaz bolsyn, jerdiń betine shyǵyp alady. Negizgi belgileri – sıyrdyń azan-qazan móńireýi, jylqynyń arqyrap kisineýi, qoı-eshkiniń mańyraýy, ıttiń ulýy, mysyqtardyń úıge turmaı syrtqa ketýi, jer astyndaǵy tirshilik ıeleriniń jer betine shyǵýynan «Jer silkinedi eken», «zilzala bolady eken» dep el ishindegi danyshpan, kóregen aqsaqaldar aldyn ala boljap, halyqty habardar etip otyrǵan. Qazirgi gıd­ro­logııalyq-meteorologııalyq qu­ral­­­daryn sol kezderi maldardyń ınstınkti, jan-janýarlardyń sezetin qa­­sıetteri almastyrǵan, – deıdi B.Bopaı.

Qandaı saqtyq qajet?

Áıtse de, kópshilik qazir bul jora­maldarǵa mán bermeıdi. О́ıtkeni ınter­netten aldaǵy apta men aıǵa arnalǵan aýa raıy anyq jazylady. Biraq qurylǵylar keıde tutqıyldan tıetin tabıǵat qubylystarynan saqtaı almaı, san soqtyryp jatady. Sondyqtan qaýipsizdik erejelerin ár qazaqstandyq eskerýi kerek.

– Almaty qalasy Tótenshe jaǵdaı­lar departamentinde qalanyń halyqty daıar­laý jáne oqytý ortalyǵynda jyl saıyn 1800-den astam adam oqy­ty­lyp, shahar boıynsha 4 myńǵa jýyq seısmıkalyq jattyǵý ótkizildi. So­­ny­men qatar seısmıkalyq qa­ýip­­ti óńir­lerde ornalasqan bar­lyq obekti­lerde seısmıkalyq jat­tyǵýlar toqsan saıyn ótkiziledi. Qala­nyń memlekettik organdary men uıymdarynyń «Halyqtyń tó­ten­she jaǵdaılardaǵy erejelermen habardar etý» bekitý josparyna sáıkes departament kaskadty ádispen barlyq bilim berý, densaýlyq saqtaý obektilerinde, ákimdikterde, mem­le­ket­tik basqarmalar men bólim­de­rinde 520 myń adamǵa sabaqtar ótkizdi jáne de osy baǵyttaǵy is-sharalar jalǵasyp keledi. Áleýmettik jelilerde tótenshe jaǵdaılar qyzmetkerleri men «Qyzyl Jarty Aı» qoǵamdyq uıymy turaq­ty túrde onlaın oqytý translıasııa­la­ryn ótkizedi, – deıdi TJM Tóten­she jaǵdaılardyń aldyn alý departa­men­tiniń basqarma bastyǵy Rollan Esmaǵanbetov.

Bul ádisti jýrnalıst Baýyrjan Babajanuly da qoldaıdy. Ol Facebook-tegi jazbasynda azamattar­dy bir­yńǵaı oqytý úshin áleýmet­tik je­li­niń áleýetin paıdalanyp, onlaın sabaqtardy jappaı uıym­das­tyrý kerek degen pikirin ortaǵa saldy. О́ıt­ke­ni keı azamattar mundaı qaýip­siz­dik maqsatynda uıymdas­ty­­­ry­lyp jatqan sharalardan beı­habar.

– Biz stýdent kezde Almatyda jıi jer silkinetin. QazUÝ qalashyǵyndaǵy 9 qabatty 17-jataqhananyń teńselip tur­ǵan sátin de kórdik. Sol tusta zil­zala bola qalǵan jaǵdaıda ne isteý kerek­tigi jóninde jattyǵýlar jıi ótki­ziletin. Basynda kúle qaraǵanmen, sıgnal berilgen sátte qujatymyzdy ǵana alyp, dalaǵa shyǵýdy ábden úı­ren­dik. Menińshe, qazir de sondaı jat­tyǵýlar ótkizýdi qolǵa alý kerek. Búgin­de múmkindik kóp, tegin onlaın sabaqtar da usynylsa, artyq bolmaıdy, – dedi ol.

Qalaı áreket etken durys?

Tótenshe jaǵdaılar mınıstrligi mamandary zilzala jaǵdaıynda qaýip­siz­dik erejelerin mindetti túrde saqtaýdy eskertedi. Onyń negizi tó­men­degideı:

– Jer silkinisiniń alǵashqy dúm­pýi kezinde gazdy, sý men elektr qýatyn sóndirińiz. Eger jer sil­ki­nisiniń kúshi az bolsa, onda ony turǵan jerińizde kútken abzal. Odan edáýir kúshtirek jer sil­kinisi ke­zin­de (dúmpý kúshi bes jáne odan da joǵary baldy qurasa), eger siz ǵımarattyń ekinshi jáne odan jo­ǵarǵy qabattarynda bol­sańyz, ǵı­ma­rattan shyǵyńyz. Ishki qabyr­ǵa­nyń, buryshtyń, esik jaq­taýy­nyń qaýipsiz jerine turyńyz. Kereýettiń nemese ústeldiń astyna kirińiz – olar sizdi qulaýy múmkin zattardan jáne sy­nyqtardan qorǵaıdy. Tereze men aýyr jıhazdan alys turyńyz. Lıf­tini múldem paıdalanbańyz. Kó­she­de bolsańyz, ǵımarattar men elektr berýshi jeliden ashyq alań­­ǵa qaraı shyǵyńyz, úzilgen elektr symdarynan alys turyńyz. Ǵı­ma­rat ja­nynan júgirmeńiz jáne olarǵa kirmeńiz. Kólikte bolsańyz, dúmpýler toq­ta­ǵanǵa deıin avtomobılden shyq­paı kóshede qala berińiz. Al zilza­ladan keıin aınalańyzdaǵy medı­sı­nalyq kómekke muqtaj jan­darǵa járdem berińiz. Eger múm­kin bolsa, úıindilerdiń astynda qal­ǵan azamattardy shyǵaryńyz. Ra­dıoqabyldaǵyshty qosyńyz. Ja­­ýap­tylar habarlaǵan shara­lar­dy zeıin qoıyp tyńdańyz. Múm­kin­diginshe, sý qubyry men gazdy toqtatyńyz jáne energııa jab­dyq­taýshyny sóndirińiz. Belgili bir jeri zaqymdanǵan ǵımaratqa kir­meńiz. Úıindi astynda qalyp qoı­sańyz: sabyrlyq saqtap, kómek sha­qyryńyz, úreıge boı aldyrmańyz. Qaıda ekenińizdi, ózge adamdar qa­­sy­ńyzda bar-joǵyn anyqtaýǵa ty­­ry­syńyz. Sizdi taýyp alǵanǵa deıin daýystap ne qımyl jasap, nazar aýdar­tatyn zattardy qoldaný arqy­ly basqalarǵa belgi berińiz. Sondaı-aq dúmpýdiń qaıtalanýyna daıyn bolyńyz. О́ıtkeni mundaı jaǵ­daı­lar­da alǵashqy eki-úsh saǵat edáýir qaýipti bolyp esepteledi. Keı­de jer silkinisi birneshe táýlik, apta jáne tipti aı ótkennen keıin de qaı­ta­lanýy múmkin, – deıdi TJM Tótenshe jaǵdaılardyń aldyn alý depar­tamentiniń basqarma bastyǵy Rollan Esmaǵanbetov.