Bıylǵy bıýdjetke ózgerister engizildi

О́ńirlerdi qoldaýǵa mán beriledi

Atap aıtqanda, senatorlar «2023-2025 jyldarǵa arnalǵan respýblıkalyq bıýdjet týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń zańyna ózgerister men tolyqtyrý engizý týraly» zań jobasyn talqylady. Qujat boıynsha baıan­dama jasaǵan Ulttyq ekonomıka mınıstriniń mindetin atqarý­shy Baýyrjan Omarbekovtiń aıtýynsha, halyqaralyq qarjy uıymdary bıyl álemdik ekonomıka 1,7-2,9 paıyz arasynda ósedi dep boljaǵan. Osyǵan sáıkes, 2023 jylǵa arnalǵan Brent markaly munaıdyń álemdik baǵasy barreline 87,3 dollar kóleminde bolýǵa tıis.

«Jedel derekter boıynsha 2022 jyly ishki jalpy ónim­niń ósýi 3,2 paıyzdy qurady. Sa­la­lyq mınıstrlikterdiń baǵa­laýy bo­ıynsha 2023 jyly eko­no­mıkanyń sektorlarynda bu­ryn maquldan­ǵan mánderde oń ser­pin kútiledi. Osyǵan baılanys­ty 2022 jylǵy ishki jalpy ónim boıynsha jedel derekter­ge, 2023 jylǵa arnalǵan álem­dik ekonomıkanyń ósýine jáne eksporttyq taýarlardyń baǵa­lary boıynsha jańartylǵan bol­jam­darǵa súıene otyryp, eldiń mak­ro­ekonomıkalyq kórsetkish­teri buryn maquldanǵan deńgeıde saqtaldy. Iаǵnı ishki jalpy ónim­niń naqty ósýi 4 paıyz deń­geıinde, munaı baǵasy – barreline 85 dollar, munaı óndirý kólemi – 92,6 mln tonna bolady», dedi B.Omarbekov.

Ulttyq ekonomıka vıse-mınıstri keltirgen derekterge súıensek, eksport kólemi 80,9 mlrd dollar, ımport kóle­mi 45,7 mlrd dollar kóle­min­de saqtaldy. Son­daı-aq Pre­zı­­­denttiń saıla­ýaldy baǵ­dar­la­masy men qyrkúıek aıyn­daǵy Joldaýyn qamtama­syz etý bo­ıynsha Úkimet aldyna qo­ıyl­ǵan mindetterdi iske asy­rý úshin 2023 jylǵa arnal­ǵan bıýd­jet parametrleri naqtylan­ǵan. Máselen, 2023 jyly respýb­lı­kalyq bıýdjettiń kiristeri beki­tilgen jospardan 720 mlrd teń­gege ósýge tıs. Sóıtip, ishki jalpy ónimniń 12,1 paıyzyn nemese 14,6 trln teńge deńgeıge jetedi dep boljanyp otyr.

«Respýblıkalyq bıýdjetke qosymsha túsimder kiris bazasyn ulǵaıtý, salyqtyq jáne ke­den­d­ik ákimshilendirýdi jaq­sartý, sıfrlandyrý boıynsha Úkimet qabyldap otyrǵan shara­lar esebinen qamtamasyz eti­ledi. Máselen, osy jy­ly bıýdjet kiristeriniń birjolǵy tú­simder esebinen 316 mlrd teń­gege, salyqtyq jáne ke­den­dik ákimshilendirýdi jaq­sar­tý esebinen 404 mlrd teń­gege ulǵaıa­dy dep esepteımiz. Sony­men qatar ulttyq deńgeıdegi áleý­mettik mańyzy bar jobalar­dy jáne strategııalyq mańyzdy ınfraqurylymdyq jobalardy qarjylandyrý úshin Ulttyq qordan 800 mlrd teńge kóleminde nysanaly transfert qosymsha tartylady. 2023 jyly bıýdjet tapshylyǵyn 3,2 trln teńge kóleminde nemese ishki jalpy ónimniń 2,7 paıyz deńgeıin­de saq­taý usynylady. Osyny eskere otyryp, respýblıkalyq bıýdjettiń shyǵystary bekitilgen kólemnen 1,5 trln teńgege ul­ǵaıyp, 22,5 trln teńgeni quraı­dy», dedi B.Omarbekov.

Premer-mınıstrdiń orynbasary – Qarjy mınıstri Erulan Jamaýbaevtyń aıtýynsha, bıyl bıýdjet túsimderi 1,5 trln teńgege ulǵaıyp, 19,3 trln teńgege jetýi qajet. Qosymsha 2,2 trln teńge shyǵys birqatar baǵytqa jumsalmaq.

«Memleket basshysynyń Jol­­daýy men Saılaýaldy baǵ­dar­lamasy sheńberinde aıtyl­ǵan bastamalardy, sondaı-aq óńir­lerge jumys saparlary kezin­de berilgen tapsyrmalardy iske asyrýǵa qosymsha 2 trln teńge bólinedi. Bul – óńirlerdi qoldaýǵa, aýyl sharýashylyǵyn, kólik ınfraqurylymyn jáne óńdeýshi ónerkásipti odan ári damytýǵa, sondaı-aq áleýmettik salanyń jekelegen baǵyttaryna kózdelgen shyǵystar. Sondaı-aq bul baǵyt aıasynda jylýmen jabdyqtaý júıelerin salý jáne rekonstrýksııalaý, elektr energetıkasyn damytýǵa – 144 mlrd teńge, qorǵanys jáne azamattyq qorǵaýdy qamtamasyz etý, onyń ishin­de órtke qarsy qyzmet qyz­­met­kerleriniń jalaqysyn kóterýge, azamattyq qorǵaý organ­­­darynyń materıaldyq-tehnıka­lyq bazasyn nyǵaıtýǵa – 126 mlrd teńge, turǵyn úı satyp alý úshin qaryzdar men turǵyn úı jınaq salymdary bo­ıynsha syı­lyqaqylar berýge 92 mlrd teńge qarastyrylǵan», dedi E.Jamaýbaev.

Sondaı-aq basqa da birqatar ma­­ńyzdy mindettemeni iske asy­rýǵa 186 mlrd teńge baǵyt­tal­maq. Mınıstrdiń sózine súıensek, bıýdjetti qaıta qaraý nátı­je­sin­de ekonomıkanyń naqty sek­tory men óńirlerdi qoldaýǵa ere­k­she mán berilgen. Bul shyǵys­tar­dyń qurylymynyń ózgerýi­nen baıqalady.

«Atap aıtsaq, ekonomıkanyń naqty sektoryn qoldaýǵa qosym­sha 1,3 trln teńge kózdelgen. Tıi­sinshe, shyǵystardyń jalpy kóle­min­degi bul baǵyttyń úlesi 5,3 pa­ıyzǵa ulǵaıdy. Nátıjesinde atal­ǵan salaǵa arnalǵan shyǵys­tar 3,5 trln teńge nemese jalpy shyǵystardyń 15,6 paıyz mól­sherinde josparlanyp otyr. Bul orta merzimde eldiń damýyna oń mýl­tıplıkatıvtik áser etedi. Áleýmettik salanyń shyǵystary 298 mlrd teńgege ulǵaıtylyp, 8,5 trln teńge nemese bıýdjettiń jalpy shyǵystarynyń 37,5 paıyzyn qurap otyr. Qarajat «Aýylda densaýlyq saqtaýdy jańǵyrtý» ulttyq jobasyn iske asyrýǵa, mektepke deıingi bilim berý mekemeleri pedagogteriniń jalaqysyn kóterýge jáne kolledj stýdentterdiń stıpendııa­laryn ulǵaıtýǵa, áleýmettik tó­lem­derdiń, járdemaqylardyń mól­­sherlerin arttyrýǵa, densaý­lyq saqtaý júıesin odan ári damy­týǵa baǵyttalady. Kúsh qu­ry­lymy shyǵystary 317 mlrd teńgege ósip, 2,5 trln teńge kó­leminde josparlanǵan. Naqtylaý kezinde aǵymdaǵy jyly óńirlerge respýblıkalyq bıýdjetten 7,2 trln teńge nemese bıýdjettiń jalpy shyǵystarynyń 32 paıyzy baǵyttalady», dedi E.Jamaýbaev.

Al Ulttyq bank tóraǵasy Ǵalymjan Pirmatovtyń aıtýynsha, elde iskerlik belsendilik arta bastaǵan. «2023 jyldyń qańtar aıynda iskerlik belsendilik ın­deksi ósý aımaǵyna ótip, 50,7-ni kórsetti. Aqpan aıyn­da ındı­kator 50-di qurap, óz­geris bol­ma­ǵanyn ańǵartty. Bar­lyq sek­tor­da ta­ýar jetkizý merzi­mi­niń uzaq­tyǵy iskerlik belsen­di­likti te­jeı­tin faktor bolyp qalyp otyr», dedi Ulttyq bank basshysy.

Kiristen shyǵys kóp

Suraq qoıý rásiminde senatorlar Úkimet múshelerine saýaldaryn qarsha boratty. Máselen, Serik О́teshov mańyzdy áleý­mettik nysandardyń qurylys jumystarynyń úzilý qaýpi artyp otyrǵanyna alańdaýshylyq bildirdi. Onyń aıtýynsha, bıýdjetten qarjylandyrylatyn 230 nysanda qurylys jumystarynyń merzimi uzartyldy. Uzartýdyń bir sebebi – qurylys qunynyń qym­battaýy. Depýtattyń derek­terine súıensek, 2022 jyly ótken jylmen salystyrǵanda qurylystaǵy baǵanyń ósýi 3,4 paıyzdy qurasa, basqa jumystar men qurylystaǵy shyǵyndardyń qymbattaýy 7,7 paıyzǵa jetken.

Onyń ústine mundaı qymbat­taýdy zań boıynsha jer­gilikti bıýdjetten qarjylandyrý kerek. Qymbattap jatqan qurylys nysandaryn aıaqtaý úshin oblys­tarda nemese aýdandarda qarjy jetkiliksiz bolýy múmkin ekeni anyq, ıaǵnı jobalardyń uzaq merzimdi qurylysqa túsý, tipti múldem toqtap qalý qaýpi bar. Senator óz sózinde, osynyń kesi­rinen bıýdjetten bólingen qar­jy ıgerilmeı, qurylys aıaq­talmaı, bıýdjettiń mundaı shyǵynynan halyq paıda kórmeı otyrǵanyn tilge tıek etti.

«Joǵaryda aıtylǵandardy eskere otyryp, kelesi suraqtar týyndaıdy: Úkimet kórsetilgen jaǵdaıdy qalaı sheshýdi josparlap otyr? Qazir Úkimet ázirlep jatqan jańa Bıýdjet kodeksinde jergilikti jáne respýblıkalyq bıýd­jetten áleýmettik mańy­zy bar nysandardy salý joba­lary­nyń qymbattaýyn qosa qarjy­lan­­dyrý múmkindigin kózdeýge bola ma?», dedi senator Úki­met ókil­­derine qarata qoıǵan suraǵynda.

Senator Shákárim Buqtuǵutov Qazaq­stannyń memlekettik qary­zy bir jyl ishinde 15 paıyzǵa ós­kenine alańdaýly. Onyń aıtýyn­sha, 2022 jyldyń 1 qańtarynda memlekettik qaryz mólsheri 21,9 trln teńgeni qurady, al bir jyldan keıin bul kórsetkish 25,3 trln teńgege deıin ósti. «Bizde ishki qarjylandyrý kózderi bar – zeınetaqy qorynda shamamen 15 trln teńge, ekinshi deńgeıdegi bankterde 14 trln teńge, sondaı-aq Ulttyq qordyń qarjysy bar. Negizinen ishki kózderden qaryz alǵanyna qaramastan, qaryzdardy óteýge jáne olarǵa qyz­met kór­setýge arnalǵan shy­ǵys­tardyń 1,5 ese óskeni baıqa­lady, olar 2023 jyly jalpy shy­ǵystar kóleminiń 20,5 paıy­zyn qurap otyr», dedi Sh.Buqtuǵutov.

Qarjy mınıstri E.Jamaý­baevtyń aıtýynsha, memlekettik qaryz máselesi Úkimettiń turaqty baqylaýynda. Vedomstvo basshysy álemde ınflıasııanyń deńgeıi óte joǵary ekenine baılanysty bazalyq stavka da óskenin alǵa tartty.

«Syrttan qarajat tartý nemese bıýdjet tapshylyǵyn qarjy­landyrý úshin ishten qaryz alý qymbatqa túsedi. Árıne, ınflıasııa deńgeıi tómendese, bazalyq stavka azaısa, bul júkteme bir­shama jeńildeıdi. Ekinshiden, eli­mizdegi bıýdjet tapshylyǵyn birtindep azaıtamyz. Onyń deńgeıin bıyl 2,7 paıyz shamasynda qaldyrdyq, sebebi ony ósi­rýge bolmaıdy. Osy oraıda onyń somasy 3,2 trln teńgeni qurady. Bıylǵy naqtylaýdan keıin bıýdjettiń kiris kózi taǵy da 42 paıyzǵa ósedi. Bul turǵyda salyq ári kedendik ákimshilendirý esebinen 720 mlrd teńge qosymsha qarastyryp otyrmyz», dedi E.Jamaýbaev.

Sondaı-aq talqylaý barysynda Senat spıkeri M.Áshimbaev ta pikirin bildirdi. Máselen, keıingi 5 jylda bıýdjet kirisi transfertterdi eseptemegende shamamen 66 paıyzǵa ósken. Alaıda osy ýaqyt aralyǵynda shyǵyndar 120 paıyzǵa ulǵaıǵan. Senat tóraǵasy respýblıkalyq bıýdjetti qaraý kezinde osy má­selege nazar aýdardy. Máýlen Áshimbaev atalǵan problemany sheshý úshin mınıstrlerdi qarjy tártibin saqtaýǵa jáne qarajatty únemdeýge shaqyrdy.

«Bizde kiristerge qaraǵanda shyǵystardyń eki ese ulǵaıǵany baıqalyp otyr. Bul rette Úkimet ol aqshany Ulttyq qordan nemese bıýdjet tapshylyǵyn arttyrý arqyly alatyny túsinikti. Álde salyq bazasyn ulǵaıtý kerek. Osyǵan baılanysty bárimiz qarjy tártibin saqtap, Ulttyq qor qarjysyn tek strategııalyq maqsattarǵa jumsaýymyz qajet. Sondaı-aq bizge Ulttyq qordyń aktıvterin ulǵaıtýdyń naqty strategııasy kerek», dedi Máýlen Áshimbaev.

Senat tóraǵasy Ulttyq qor­dyń bazalyq ınfraqury­lym­dyq jáne basqa da strategııalyq shy­ǵystardy qarjylandyrýyn qoldaıtynyn, sonymen birge Memleket basshysynyń Ulttyq qordy 100 mlrd dollarǵa deıin jetkizý jónindegi tapsyrmasyn oryndaý qajettigin atap ótti.

«Qazir Ulttyq qordyń qar­jysy azaıyp barady. Keıingi 8 jylda qordyń qarajaty 73 mıllıard dollardan 57 mıllıard dollarǵa deıin tómendegen. Al aldymyzda ony 100 mıllıard dollarǵa deıin ulǵaıtý mindeti tur. Sondyqtan Ulttyq qordyń aktıvterin ulǵaıtý qajet. Soǵan baılanysty odan túsetin tabys balalarǵa kóbirek baǵyttalady», dedi M.Áshimbaev.

Sondaı-aq talqylaý barysynda ınflıasııaǵa qarsy sharalar jáne onyń ósýine áser ete­tin faktorlar tal­qylandy. Se­nat spıkeriniń aı­týynsha, sońǵy ýaqytta Qytaı tara­pyn­daǵy árip­tester saıasatty yryq­­­tan­­dyrsa da, kásipkerler she­­k­a­ra­­da kó­likterdiń óte uzaq tu­ryp qa­latyny jóninde jıi shaǵymdanady.

«Bizge kóp taýar Qytaıdan keledi. Keptelis, kezek sııaqty qıyn jaǵdaı kóp bolǵan saıyn deldaldar, sybaılas jemqorlyq, alymdar da soǵurlym arta tú­setini belgili. Al onyń bar­lyq aýyrt­palyǵyn halyq tartady. Sondyqtan shekaradaǵy jaǵ­daı­dy zań arqyly túzep, keıbir ke­dergiler men deldaldardy, sybaı­las jemqorlyqtan qaly­ptas­qan joldardy joıyp, sonyń teris áserinen paıda bolǵan qymbat baǵanyń tómendeýine yqpal etýimiz kerek», dedi M.Áshimbaev.

Palata tóraǵasy Senattyń tıisti komıteti depýtattary da bul má­selemen belsendi aına­lysý­ǵa, tártip ornatýǵa, Qazaq­stan – Qytaı shekarasy arqyly taýar tasy­malynyń ózindik qunyn tómendetý úshin barlyq kedergini alyp tas­taýǵa daıyn ekenin jetkizdi.

Áleýmettiń áleýetin arttyratyn kodeks

Sondaı-aq jalpy otyrysta «Qazaqstan Respýblıkasynyń keıbir konstıtýsııalyq zańdary­na Qazaqstan Respýblıkasynyń ákimshilik reformasy máseleleri boıynsha ózgerister men tolyq­tyrýlar engizý týraly» Kons­tıtýsııalyq zańynyń jobasy men ilespe qujat birinshi oqy­lymda maquldandy.

Ulttyq ekonomıka vıse-mı­nıstri Baýyrjan Omar­bekov­tiń aıtýynsha, atalǵan zań jobalary ókilettikterdi ajyratýdyń birqatar qaǵıdaty negizinde da­ıyn­dalǵan. Máselen, Úki­met­ten ortalyq memlekettik or­gan­­darǵa salalardaǵy mem­le­­ket­tik saıasatty qalyp­tas­ty­rý men halyqara­lyq yn­ty­­maq­­tastyqty júzege asyrady. Ortalyq memlekettik organ­dar­­­dan jergilikti atqarýshy or­gan­­­darǵa memlekettik saıasat­ty júr­­gizedi. Jergilikti atqarý­shy organ­dardyń oblystyq deńgeıi­nen aýdandyq deńgeıge halyq­tyń tir­­shi­lik áreketin qam­ta­masyz etý jó­ninde ókilet­tikterdi qaıta bóledi.

«Al Konstıtýsııalyq zań­nyń jobasynda Premer-mı­nıstr keńsesiniń Úkimet apparatyna transformasııalaýyna, Memleket Tý men Eltańbanyń etalondaryna, ınvestısııalyq saıa­sat pen mádenıetti, bilim berýdi jáne basqa da salalardy damytý jónindegi memlekettik saıa­satty qalyptastyrý boıynsha Úkimettiń quzyretin alyp tas­taýǵa qatysty ózgerister en­gi­ziledi. Ekinshi zań jobasy boıynsha 167 zańnamalyq aktige, onyń ishin­de 13 kodekske jáne 154 zań­ǵa túzetýler qarastyrylǵan. Jal­py, 513 fýnksııany basqarý de­ń­geı­leri arasynda qaıta bólý kózdelgen», dedi B.Omarbekov.

Depýtattar áýeli Áleýmettik kodeks jónindegi zań jobasyn ilespe qujattarymen birge ekin­shi oqylymda maquldady. Baıan­dama­shy Lázzat Qaltaevanyń aıtýyn­­sha, Áleýmettik kodeksti ázir­­leý – halyqaralyq stan­dart­­tarǵa saı keletin áleýmettik qor­­ǵaý júıesin qurý jónindegi mem­­le­kettik saıa­sattyń strate­gııa­­lyq mańyzdy sheshimderi men nátıjeleriniń biri.

«Áleýmettik kodeks ártúr­li zańnamalyq aktilerdiń or­nyna áleýmettik saıasattyń quqyq­tyq negizi bolmaq, onyń ne­­gizgi basym­dyǵy halyqty ju­myspen qamtýdy yntalandyrý jáne azamattardyń áleýmettik qor­ǵalý deńgeıin arttyrý. Júr­gizilgen reformalardyń nátı­­jesinde halyqty áleýmettik qor­­ǵaýdyń kóp deńgeıli júıesi qury­­lady jáne áleýmettik qam­syz­d­an­dyrýǵa jaýapkershilik mem­­leket, jumys berýshi jáne qyz­met­ker arasynda bólinedi», dedi L.Qaltaeva.

Sonymen qatar jalpy otyrysta birqatar zań jobasy ratı­fı­kasııalandy. «Qazaqstan Res­pýb­lıkasynyń Úkimeti men Reseı Federasııasynyń Úki­meti arasyn­daǵy Eýrazııa Damý Bankiniń tólen­gen jarǵy­lyq kapı­talyndaǵy Reseı Federa­sııa­sy úlesiniń bir bóligin satyp alý jáne satý týraly keli­simdi ratıfıkasııalaý týraly» zań jobasy Eýrazııalyq Damý Banki qyzmetiniń jekelegen máselelerin retteýge baǵyt­­talǵ­an. Al «Qazaqstan Res­pýb­lı­kasy men О́zbekstan Res­pýb­lıka­sy arasyndaǵy Qazaq­stan – О́zbekstan memlekettik shekarasyn shegendeý týraly shartty ra­tı­fıkasııalaý týraly» jobasy Qazaqstan men О́zbekstan ara­­syndaǵy memlekettik shekarany demarkasııalaýdyń quqyqtyq negizderin halyqaralyq-quqyq­tyq turǵydan bekitýge arnalǵan.