Kerolaın SEVIDJ: Qazaq mádenıetine qyzyǵamyn

– Qazaqstan men AQSh-ty tek eko­no­­mıka emes, mádenı qarym-qaty­nas­tar da baılanystyrady. Amerı­ka­lyqtardyń qazaq halqy týraly tanym-túsinigi qandaı? Ol jaq­ta­ǵy qarapaıym jurtshylyq qazaq halqyn, Qazaqstandy bile me?

– Jumysymnyń eń qýantatyn tusy – Almatyda turyp, qazaq mádenıeti, qundylyqtary, dástúrlerimen tanysyp, ony amerıkalyqtarǵa jetkizý. Meniń bilýimshe, Qazaqstan – kóne, mádenı baı murasy bar tamasha el. Jaqynda ǵana Esik qalasyndaǵy Tarıh jáne mádenıet mýzeıine baryp qaıttym. Qazaqstannyń tarıhy men Altyn adam týraly birtalaı qyzyqty jaıttarǵa qanyqtym. Qazaq halqynyń arǵy tegi sonaý saqtardan taralady. Sondyqtan AQSh О́kildiginde jumys isteıtin amerıkalyqtar Qazaq­s­tan­da turyp jatqandaryna óte razy. Meniń Qazaqstanda jumys istep júr­gen áriptesterimniń kóbi osy óńirdi tanyp, jaqsy kórgendikten, qazaq má­de­nıeti men saıası jaǵdaıyna shynaıy qyzyqqandyqtan, osynda kelýdi tań­dady. Biz AQSh pen Qazaqstannyń ara­syn­daǵy baılanysty nyǵaıtý úshin kóp jumys atqaramyz. Kóptegen kásibı, akademııalyq almasý jobasy arqyly Ame­rıka men qazaq halqynyń arasyn­da tereń baılanys ornap jatqany qýan­­tady. Bıznes pen saýda qarym-qaty­nastarynyń odan ári keńeıýine de múd­­delimiz, sondyqtan bul salalar da biz­diń jumysymyzdyń mańyzdy bóligin quraıdy.

– Bizdiń elge kelip-ketken elshiler men konsýldardyń kóbi qazaq tilin je­tik bile bermeıdi, al siz qazaq tilin úı­re­nip, ony nasıhattap júrsiz. Qazaq­sha úırenýińizge ne túrtki boldy?

– Kóp jyl boıy AQSh qazaq tilin qazaq halqymen, onyń tarıhy men má­den­ıetin tanýdyń birden-bir joly ekenin túsinip, moıyndap keldi. Munda kelmes buryn orys nemese qazaq tilin úırený degen tańdaýdyń jol aıy­ry­ǵynda turdym. Orys tilin buryn oqy­ǵan­dyqtan, odan ári jalǵastyrý ońaı bolar edi. Biraq qazaq tilin bilý qazaq hal­qymen jaqyn tanysýǵa, ásirese úlken qalalardan qashyqta turatyn qazaq­stan­dyqtardyń oı-pikirlerin estip-bilý úshin qajet bolatynyn túsindim. Til úırený meniń osyndaǵy jumysyma da, ómirime de óte qajet bastama boldy. Osynda turyp jatqanyma eki jyl­daı ýaqyt ótti. Qazaqstandyq dos­ta­ry­myzdan álemdegi geosaıası jaǵdaı­dyń ózgerýinen keıin Qazaqstanda qazaq tilin bilýdiń mańyzy tipti arta túskendeı. Til men tarıh – árbir ulttyń mádenı bolmysy, táýelsizdigi men tu­raq­­tylyǵynyń myzǵymas negizderi. Osy oraıda, Memlekettik departament qazaq tilin oqytýǵa kóbirek kúsh salyp, ózim Vashıngtonda qazaq tiliniń tolyq kýrsyn oqyp kelgen alǵashqy bas konsýl bolǵanymdy mártebe sanaımyn. Bo­la­shaqta qazaq tilin biletin ame­rı­ka­lyq dıplomattardyń sany kóbeıe beretinine senimdimin.

– Qazaq tili – sınonımderi kóp til­diń biri. Úırený qıyndyq týdyrmady ma?

– Shynymdy aıtsam, ońaı bolǵan joq. On aı boıy Zoom platformasy arqyly dáris oqyǵannan keıin, shy­naıy ómirde qazaq tilin alǵash esti­gen­de sál qınalyp qaldym. Osy kúni qo­ǵamdyq baılanyspen aınalysatyn áriptesterim is-sharalarǵa shaqyrǵanda nemese beınetúsirilim jasaǵan saıyn qazaq tilinde jańa sózder men turaqty tirkester úırenip qaıtamyn. Bul keıbir sózderdiń dybystalýyn jaqsartýǵa da kómektesedi. Jaqynda «túıedeıdi túımedeı qylý» degen turaqty tirkesti úırenip aldym. Qazaq tilin oqý men úshin qosymsha jumys boldy. Iаǵnı tolyq jumys ýaqytyn tek til oqýǵa ar­na­dyq. Bul baǵytta jolym boldy dep sanaımyn. Tildi budan da jaqsyraq meńgersem degen nıetim bar. Bizdiń dıplomattarymyz tildi keminde alty aı, eń kóp degende eki jylǵa deıin oqıdy. Ol merzim tildiń qıyndyǵyna qaraı belgilenedi. Bul bizdiń tarapymyzdan úlken ınvestısııa, biraq biz onyń qajeti bar dep túsinemiz. AQSh pen Qazaqstannyń birigip jumys isteıtin salalary kóp, al qazaq tilin azdap bilý maǵan eki elimizge ortaq múmkindikter men qıyndyqtardy jaqsyraq túsinýge kómektesedi. Shynymdy aıtsam, dıplomat retindegi jumysymnyń eń qyzyq bóligi – adamdarmen baılanys ornatý. Al tildi bilmesem, oǵan qalaı qol jetkizer edim? Ári qaraı oqı bergim keledi, óıtkeni eńbegim eselenip qaıtyp jatyr.

– Keıbir kezdesýlerde qazaqtyń ulttyq kıimin kıip, qazaqsha baıandama ja­saıtynyńyzdy kórip júrmiz. Jalpy, qazaq mádenıeti sizge nesimen unaıdy?

– Qazaq mádenıeti meni qyzyqtyrady. Qa­zaq­sha ulttyq kıim kıgenimdi Qazaq­stan men onyń halqyna degen shyna­ıy súıispenshiligim men qurmetim dep túsinse eken deımin. Biz jaqynda Konsýldyqta Naýryz toıyn atap óttik. Sondaı tamasha meıram boldy: dástúrli taǵamnyń ár túrinen, naýryz kójeden, etten dám tattyq. Naýryzdaǵy dástúrli oıyndarǵa qatystyq. Qazaq áriptesterden dástúrli qara jorǵa bıin úırendik. Osyndaı sátter men úshin eń qymbat, óıtkeni qazaq mádenıetimen naǵyz baılanysty osyndaıda sezinemin. Bolashaqta Qazaqstandy eske alǵanda eń aldymen oıyma osy estelikter túsetini sózsiz.

– Qazaqsha kitap oqısyz ba? Qaı shyǵarmalar sizge áser etti?

–  Átteń, qazaq tilinde ádebı kitaptardy oqı­tyn deńgeıge áli jete qoıǵan joq­­pyn! Biraq Konsýldyǵymyzdyń áleý­met­tik jelilerinen qazaqsha kitap úzin­dilerin oqyp júrgenimdi kórgen bolarsyz. Biz bul jobany álemge tanymal kitaptardy tartymdy etip qazaq tiline aýdaryp júrgen «Steppe and World» baspa úıimen birge bastadyq. Olardyń atqaryp júrgen eńbegine dán rızamyn. Ja­qynda bir áriptesim sińlisiniń Hárrı Pot­ter álemimen endi qazaq tilinde tanysa alatynyn bilgende qatty qýan­ǵa­ny týraly aıtyp berdi. Kish­ken­taı búldirshinder bolsyn, eresekter bolsyn óz tilinde ózge álemder týraly bilip, ózgeshe kózqaraspen tanysa alatynyna qatty qýanamyn.

– Qazaqstandaǵy AQSh Mıssııasy men Dennıs Kın Muhtar Áýezovtiń jol­­jazbalaryn kitap etip basyp shy­ǵardy. Mundaı jobalar aldaǵy ýa­qyt­ta jalǵasa ma?

– Árıne, Muhtar Áýezovtiń joljazbalaryn basyp shyǵarǵanymyz byltyrǵy jobalarymyzdyń eń sáttisi boldy desem, artyq bolmas. AQSh pen Qa­zaqstan baılanysynyń otyz jyl­dy­ǵyn atap ótken shaqta eki eldiń dostyǵy erte kezden bastaý alatynyn osy kitap kórsetip beredi. Áýezov óz jazbalarynda tarıhymyzdyń eń qyzyq tustarynan syr shertedi. Eki halyqtyń arasynda baılanys alǵash ornaǵan jyldar AQSh pen keńes odaǵy arasyndaǵy shıelenis órship turǵan zamanda bastalypty. Alaıda Áýezov eki eldiń bir-birine degen uqsastyǵyn, ortaq qundy­lyq­tardyń bar ekenin de kórsete bilgen. «Amerıka áserleri» kitabyn qazaq dos­tarymyzdyń da, amerıkalyqtardyń da jyly qabyldaǵany meni qatty qýant­ty. Amerıka Qurama Shtattary Ame­rıka men qazaq mádenıetin bir-birine jalǵaý úshin tynbaı eńbek ete bermek. Onyń sońǵy bir mysaly – AQSh elshisiniń má­denı murany saqtaý qory qar­jy­lan­dyrǵan bir jarym jyldyq zertteý jumysy. Onyń taqyryby – túrki zamany men kóne uıǵyr dáýirindegi jazba eskertkishteri. Almatydaǵy Ortalyq mýzeıde kórmeniń ashylýyna ózim baryp qatystym. Zertteý nátıjeleri túrli-tústi albom etip basyp shyǵaryldy, álem ǵalymdary óz zertteýleri úshin júgine alatyn veb-saıtqa jınaldy. «Taǵdyr jazbalary» dep atalǵan derekti fılm de usynyldy.

Almatyǵa kelmes buryn, osyndaǵy azamattyq qoǵamnyń belsendi ekenin estidim. Munda jańashyl, jasampaz, bilimqumar, kez kelgen máseleni birigip sheshýge bekem jastardyń turatyny týraly kóp estidim. Sondyqtan jasap jatqan jobalarymyz sol jastardyń talpynysyna jiger qossa eken deımin. Osy tusta bizdiń «Go Viral Network» atty jobamyzdy atap aıtqym keledi. Joba 2017 Almaty qalasynda jyl saıyn ótetin fes­tıval bolyp bastalǵan edi. Al búginde búkil Ortalyq Azııa elderin taralǵan aımaqtyq jelige aınalyp úl­ger­di. Onyń aıasynda ár apta saıyn jańa tehnologııa, bıznes jasaý, birigip ju­mys isteýdiń joldaryn úıretetin jer­gilikti is-sharalar ótip turady. Ol jelige jýrnalıster, kásipkerler, rejısserler, basqa da óner adamdary kiredi. Olarǵa ortaq nárse – áleýmettik jeli, sandyq kontent, tehnologııa sııaqty zamanaýı quraldardy jetik bilip, onyń osy zamannyń máselelerin sheshýdegi kúshin túsinetindikteri. Bıyl Ortalyq Azııanyń bes elinde bes festıval óte­di. Festıvaldar kóshin ótken aptada Tashkent qalasy bastap ketti. Qa­zaq­standaǵy festıval bıyl alǵash ret Astana qalasynda 23-24 maýsymda ótke­li otyr. Bul jobamyzdyń odan ári ósip-ónip, keleshegi zor bolatynyna seni­mi­miz mol.

О́zim erekshe jaqsy kóretin taqyryp – aǵylshyn tilin oqytý. Ásirese ózim jumys isteıtin Qazaqstannyń ońtús­tik óńirlerindegi qyzyǵýshylyqqa tánti bo­lamyn. AQSh Qazaqstanda aǵyl­shyn tilin nasıhattaý úshin mektep muǵa­lim­derine, ýnıversıtet professorlaryna, jastarǵa, jýrnalısterge arnap daıyndalǵan oqý baǵdarlamalaryn usy­nady. Dál qazir qorshaǵan ortany qor­ǵaý, taza energııa­ny damytý boıynsha jumys isteıtin uıymdarǵa aǵylshyn tilin oqytýǵa ar­nal­ǵan jańa baǵdarlama bastap jatyrmyz. Suhbatymyz qazaq tiline arnalǵan soń, «Qazforum»-dy atap ketpesem bolmas. 28 sáýir kúni Astana qalasynda jyl saıyn qazaq tilin­de kontent jasaıtyn uıymdar men qyzmetkerlerdiń basyn biriktiretin forým ótedi. «Qazforum» – bizdiń qazaq­sha kontentti damytýǵa qosyp júr­gen úlesimizdiń bir mysaly. Bizdiń den qo­ıyp aınalysatyn jobamyzdyń sany óte kóp. Eki el arasyndaǵy serik­tes­tiktiń jemisti bola berýi úshin ju­my­symyzdy jalǵastyra beremiz. Aza­mattyq qoǵam, stýdentter, jas kósh­bas­shylar, bıznes ókilderi, Úkimet uıym­da­ry – báriniń kúshin jumyldyrýǵa ári qaraı kómegimizdi tıgize beremiz. Bul tal­pynysymyz – Qazaqstanǵa Ortalyq Azııadaǵy strategııalyq seriktes retinde adaldyǵymyzdyń kórinisi.

– Eki jyldan beri qazaq elinde, qazaq qoǵamynda ómir súrip kelesiz. El­diń bolashaq damýy týraly kózqa­ra­syńyz qalaı?

– AQSh Qazaqstannyń Úkimetimen de, halqymen de álemimiz turaqty bolyp, gúldene berýi úshin kúsh jumyldyryp, eńbek ete beredi. Táýelsizdigin alǵaly beri biz Qazaqstannyń iri seriktesi atanyp keldik, bolashaq ekonomıka jáne demo­kratııa salasyndaǵy yntymaq­tas­ty­ǵymyzǵa da úlken úmitpen qaraımyz. Biz Qazaqstandy C5+1 platformasy arqyly qoldap kelemiz. Joba ekonomıka, qorshaǵan ortany qorǵaý, qaýipsizdik salalaryna, Ortalyq Azııa elderiniń ıntegrasııasyna erekshe basymdyq beredi. Biz árbir óńir ishindegi tyǵyz baı­lanys jahandyq turaqtylyq pen damýdyń kepili dep sanaımyz. О́tken aıda Memlekettik hatshy Entonı Blın­ken Astanaǵa kelip, Ortalyq Azııanyń bes memleketiniń syrtqy ister mını­s­tr­­lerimen kezdesip qaıtty. Ol bolashaq yntymaqtastyqty talqylap, aımaqtyq damýdy qoldaý úshin qosymsha 25 mıl­lıon AQSh dollary bólinetinin ha­barlady. Túbinde bulardyń bári – Qa­zaq­stannyń táýelsizdigin, egemen­digin, aýmaqtyq birtutastyǵyn qoldaı­ty­nymyzdyń dáleli. Qazaqstandaǵy dos, seriktesterimen ótkizip júrgen kezdesý­le­rimnen biletinim – Qazaqstannyń bola­sha­ǵy jarqyn bolatyny sózsiz.

– Mine, qazaq halqynyń ulttyq meıramy Naýryz merekesi de keldi. Osy oraıda gazet arqyly qandaı tilek aıtasyz?

– Osy suhbatty oqyp otyrǵan árbir oqyrmanǵa Naýryz qutty bolsyn deımin. 2022 jyl ońaı bolǵan joq. Osy oraıda Jańa jyl jaqsylyǵymen kelsin! Qazaq eli men árbir otbasyna amandyq, molshylyq pen bereke tileımin!

Áńgimelesken,

Dúısenáli ÁLIMAQYN,

«Egemen Qazaqstan»