Ile jáne Jońǵar Alataýynyń taýlary almanyń genetıkalyq otany ekeni belgili. Mysaly, Sıvers alma aǵashy – barlyq alma aǵashtarynyń túp atasy, ári saqtaýshysy bolyp tabylady. Amerıkalyq ǵalymdar barlyq derlik sorttarda kezdesetin osy túrdiń markerlik genderin anyqtady. Kornell ýnıversıtetiniń ǵalymdary Fasıo Djenaronyń jetekshiligimen «Jeneva» serııasynyń jańa tamyrly shybyqtar tobyn shyǵardy, bul qazirgi jemis ósirýdegi ınnovasııalyq tóńkeristiń bastamasy boldy.
О́z kezeginde qazaqstandyq ǵalymdar elimizdegi baqshalarda ózin tabıǵı jaqsy tanytqan jáne qazirgi ýaqytta ıtalıandyq jemis ósirýshiler synaqtan ótkizgen «Jetisý» serııaly tamyrly shybyqtaryn ósirdi.
Bul týraly «Bıologııalyq ártúrlilik jáne ekojúıelik qyzmetter turaqty damýdyń quramdas bóligi retinde» taqyrybyndaǵy halyqaralyq konferensııaǵa qatysqan ǵalymdar men bilikti sarapshylardyń basqosýynda keńinen aıtyldy.
Konferensııaǵa Germanııa Federatıvtik Respýblıkasynyń Qazaqstandaǵy elshisi Monıka Iversen, Parlament Májilisiniń Agrarlyq máseleler jónindegi komıtetiniń tóraǵasy Egizbaev Serik Rahmetollauly, BUU Jahandyq kommýnıkasııalar departamentiniń ókili Vlastemıl Samek, Qazaqstan, Qyrǵyzstan jáne Qytaıdan kelgen kórnekti ǵalymdar men jetekshi mamandar qatysty.
QazUAZÝ rektory, UǴA akademıgi Aqylbek Kúrishbaevtyń aıtýynsha, sońǵy jyldary ýnıversıtet Germanııanyń Qorshaǵan ortany qorǵaý Federaldy qorymen birlesip, Qazaqstan men Qyrǵyzstannyń taýly aımaqtarynda endemıkalyq alma aǵashtary men Sıvers sorttarynyń, eski alma baqtarynyń bıoártúrliligin saqtaý boıynsha «ALMA» jobasyn iske asyrýda.
«Bul joba jalpyǵa birdeı qalyptasqan ǵylymı normalar men standarttarǵa sáıkes, eń ozyq halyqaralyq tájirıbeni muqııat zerdeleý jáne taldaý nátıjesinde qabyldandy. Ǵalymdar Sıvers alma aǵashynyń erekshe túrin saqtaý múmkindikterin egjeı-tegjeıli zertteı kele, onyń praktıkalyq qoldanýyn jandandyrýdyń keshendi sharalaryn usyndy. Adamzattyń sharýashylyq qyzmeti nátıjesinde joǵalýǵa aınalǵan qolda bar jabaıy jemis ormandaryn kútý jáne qalpyna keltirý, sırek túrlerdiń genetıkalyq tazalyǵyn saqtaý men genetıkalyq erozııaǵa ushyraýdy boldyrmaý baǵytyndaǵy kúresti kúsheıtýimiz qajet», dep atap ótti Aqylbek Qajyǵululy.
Jobanyń mańyzdy elementi bıoalýantúrlilikti saqtaýmen qatar, avtohtondy, ıaǵnı jergilikti sorttardy qalpyna keltirý bolyp tabylady, olardyń keıbireýleri osy ýaqytqa deıin sertıfıkattalmaǵan. Qazaqstanda ózindik formasy men dámi bar, bir ǵana «Grýshevka Vernenskaıa» avtohtondy sorty tirkelgen. Birlesken joba aıasynda ǵalymdar jemis daqyldarynyń eski sorttaryn qaıta jańǵyrtyp, jańa túrlerin ósire bastady. Bul jańashyldyq fermerler tarapynan oń baǵasyn aldy. О́ıtkeni jańa tuqymdardyń barlyǵy tabıǵatqa beıimdelgish, dámi men qasıetteri boıynsha sheteldik sorttardan asyp túsedi. Joba sondaı-aq, áıgili qazaqstandyq «Aport» alma aǵashynyń brendin jandandyrý úshin óte mańyzdy bolyp otyr.
Aldaǵy ýaqytta Qazaq jemis-jıdek jáne júzim sharýashylyǵy ǴZI HH ǵasyrdyń ortasynda ósirgen Renet Býrhardta jáne Renet Landsbergskıı (jazǵy jáne qysqy lımon), Stolovka, Pestrýshka sııaqty tanymal sorttar sórelerde qaıtadan paıda bolyp, qazaqstandyqtardy qýantady dep kútilýde. Ǵalymdardyń pikirinshe, olardy kóbeıtý úshin QazUAZÝ-da tolyqqandy jumys isteıtin Mıkroklonaldy kóbeıý zerthanasyn paıdalanýǵa bolady.
Aqylbek Kúrishbaev sondaı-aq Qazaqstanda azyq-túlik qaýipsizdigin jáne aýyl sharýashylyǵynyń turaqty damýyn qamtamasyz etý maqsatynda ósimdikter men janýarlardyń genetıkalyq resýrstarynyń Ulttyq bankin qurýdy usyndy. Ulttyq bankti qurý respýblıkanyń agroónerkásiptik kesheninde ǵana emes, Ortalyq Azııada da genetıkalyq resýrstardy jumyldyrý, monıtorıngteý, saqtaý, qalpyna keltirý jáne utymdy paıdalaný júıelerin qurý esebinen otandyq aýyl sharýashylyǵy ónimderiniń básekege qabilettiligin arttyrady.
«ALMA» jobasynyń úılestirýshisi, Drezden tehnıkalyq ýnıversıtetiniń professory, NETSCI GmbH bas dırektory, doktor Mattıas Kramer óziniń «Planetarlyq shekaralar men turaqty damýdyń maqsattary – bıoártúrlilik jáne ekojúıe qyzmetteri, ekonomıkalyq ósýdiń negizi» atty baıandamasynda birlese júrgizilgen jumystardyń mańyzdylyǵyna basa nazar aýdardy.
Ol Almatyda birneshe ret bolyp, jańa ósimdik sorttaryn shyǵarýmen jáne almanyń alýan túrliligin zertteýmen aınalysady. Jabaıy Sıvers alma aǵashynyń ártúrli aýrýlarǵa tózimdiligine qaıran qalǵan ol óz Otanynda klon sorttary men tuqymdarynan alma baǵyn ósirdi. Onyń aıtýynsha, bıoalýantúrlilik salasyndaǵy úsh eldiń birlesken jumysy AО́K aldynda úlken perspektıvalar ashpaq.
«Biz bul máseleni ártúrli kezdesýlerde birneshe ret talqyladyq, taǵy da eske salǵym keledi: tek Qazaqstan men Qyrǵyzstan aýmaǵynda ǵana saqtalǵan Sıvers alma aǵashtary – bul ulttyq qazyna! Eger qazaqtar men qyrǵyzdar Sıvers alma aǵashyna basa kóńil aýdarsa, olar qosymsha eksporttyq ónimdi ǵana emes, jańa jumys oryndaryn da asha alady, sol arqyly sizderdiń almalaryńyz búkil álemge tanymal bolady», dedi doktor Mattıas Kramer.
Sóz alǵan basqa spıkerler de qorshaǵan ortanyń lastanýy, klımattyń ózgerýi jaǵdaıynda tabıǵı genofond, sondaı-aq onyń negizinde alynǵan jáne álemge tanymal sorttar ımmýnıtetti joǵaltýy múmkin ekenin atap ótti. Máselen, J.Jıembaev atyndaǵy Qazaq ósimdikterdi qorǵaý jáne karantın ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń Basqarma Tóraǵasy Baqytjan Dúısembekov Sıvers alma aǵashyn asa qaýipti jáne karantındik zııankester men aýrýlardan qorǵaýdyń ózekti máselelerine toqtaldy.
«Eń aldymen, adamdardyń Sıvers alma aǵashynyń tabıǵı ósý ortasyna tikeleı áserin azaıtýymyz kerek. Mysaly, BUU málimetteri boıynsha, 1934 jyly tek Kishi Almaty shatqalyndaǵy alma ormandarynyń aýdany 190 ga qurady, al 2004 jyly ol 9 ga deıin qysqardy. Jońǵar Alataýynda eldi mekenderdiń shalǵaılyǵy men antropogendik stresstiń bolmaýyna baılanysty alma baqtary birshama saqtaldy. Qazirgi ýaqytta Ile jáne Jońǵar Alataýyndaǵy alma ormandarynyń jalpy aýdany 14 037 ga quraıdy», dep atap ótti Baqytjan Dúısembekov.
Jemis ónerkásibi ındýstrııasynyń damýyn jáne adamdardyń azyq-túlik qaýipsizdigin qamtamasyz etý úshin, osynaý taýly jerlerdegi jabaıy jemis ormandary bolyp tabylatyn tabıǵı genetıkalyq resýrstardy saqtaý sharalaryn kúsheıtý qajet. Sóıleýshiler Sıvers alma aǵashyn saqtaý máselesin tolyq sheshý úshin memlekettik, ǵylymı-zertteý, bilim berý, halyqaralyq uıymdar arasynda jan-jaqty úılestirilgen jumystardy júıeli júrgizýdi usyndy.
Búgingi halyqaralyq konferensııa bıoártúrlilik pen klımattyń ózgerýi, Sıvers alma aǵashyn asa qaýipti jáne karantındik zııankester men aýrýlardan qorǵaý, tabıǵatty qorǵaýdy biriktirý, jahandyq faktorlardyń aımaqtyq qosylǵan qun tizbegine jáne bıoártúrlilikke áseri t.b. máseleler boıynsha aqparat almasýdyń mańyzdy alańyna aınaldy.
Konferensııa aıasynda QazUAZÝ bazasynda Ekojúıeler men bıoártúrlilikti qorǵaý jónindegi Qazaqstan-Germanııa ınstıtýtynyń saltanatty ashylýy bolyp ótti jáne QazUAZÝ men «KaGEB» arasyndaǵy yntymaqtastyq týraly memorandýmǵa qol qoıyldy.
