Kollajdy jasaǵan Qonysbaı ShEJIMBAI, «EQ»
«Mýzyka – rýh pen sezim arasyndaǵy deldal», depti nemis qalamgeri Bettına Arnım. Nemis romantızminiń negizin salýshylardyń biri aıtqan oımaqtaı oıǵa qosylmasqa lajyń joq. Rasynda da, esti án keıde rýhyńdy aspandatsa, keıde sezim pernelerin dóp basyp, adam janyn alystaǵy aralǵa aparyp tastaıtyny bar.
Shámshi ánderiniń ishindegi shoqtyǵy bıik shyǵarmanyń biri – «Dúngen qyzy» áni. Álbette, talaı ánshiniń shyrqaýy arqyly júrekke qonǵan týyndynyń tarıhy Shámshi turǵan Jambyl aýdanyndaǵy burynǵy Dýnganovka, qazirgi Jalpaqtóbe aýylymen astasyp jatyr. Vals koroli jazǵan kóńildi ánniń mátini de jan terbeıdi.
«Túndeı tunyq kózderińniń qarasy,
Qosylardaı qastaryńnyń arasy.
Jalt qarasam, jalyn atqan aq júziń,
Alaýlaıdy atqan tańmen talasyp,
Syrǵalym»,
dep bastalatyn ánniń alǵashqy shýmaǵyndaǵy sózben salynǵan sýret rasynda da bul shyǵarma belgili bir dúngen qyzyna arnalǵan ba degen oıǵa shomdyratyny daýsyz.
Ánniń mátinine zer salsań, qaıyrmadaǵy «О́zgeni emes, ózińdi oılap júdedim, túsiner dep bir qazaqtyń júregin» dep keletin tarmaqtar da Shámshiniń atalǵan ándi dúngen sulýyna arnap jazǵanyna kúmán týǵyzbaıtyndaı. Mátindegi osy eki jol adamdy rasynda da túrli oıǵa batyra túsetini ras.
«Shámshi sol ánin dúngen sulýyna arnap jazypty, ol adam ómirde áli bar eken» degen syńaıdaǵy áńgimeler talaı márte aıtyldy ǵoı. Aqıqaty qaısy? Derekter ne deıdi? Áıgili ánniń shyǵý tarıhy týraly san túrli nusqa tilge tıek bolyp jatady. Bir belgilisi, Shámshi Qaldaıaqov bul shyǵarmasyn áýelde «Syrǵalym» dep ataǵan. Tek keıin «Dúngen qyzy» dep ánniń taqyrybyn ózgertipti.
Áýelde jergilikti ánshi Ǵanı Mátebaevtyń oryndaýynda shyrqalǵan «Dúngen qyzy» ánin keıin Maqsat Bazarbaev óz repertýaryna qosyp, kópshiliktiń ystyq yqylasyna bólengeni belgili. Odan keıin de talaı jas ánshi oryndady. Tipti áıgili shyǵarmany búgingi tehnologııamen jańasha óńdep, kaver túrinde oryndaǵan jastar da barshylyq.
Shámshi Jalpaqtóbe aýylynda turǵanda atalǵan ánniń jazylý tarıhyn jergilikti turǵyndarǵa aıtyp ketken. Dúngen ultynyń ókili Abýhalıl Maıýfı estelikteriniń birinde shyǵarmanyń qalaı dúnıege kelgeni týraly oıymen bólisipti.
«Ýaqytynda Jalpaqtóbe aýylyna qarasty «Oktıabr» kolhozynyń halqy aýyl mańyna sarymsaq ekken eken. Shilińgir shilde aıynda toptasqan dúngen ultynyń arýlary aramshópti julýǵa jumysqa shyǵady. Aq kóılek kıip, basyna oramal baılap, syrǵa taqqan sulýlardyń sherýin Shámshi qalt jibermeı qarap otyrady. Onyń ústine sarymsaq alqaby Shákeńniń úıine jaqyn tusta bolatyn. Shóp julýdan sharshaǵan arýlar qaıtar jolda Shámshiniń qasyna kelip, shaǵyn ústelinen shaı iship ketetin kórinedi. Áńgime-dúken qurady.
Kúnderdiń kúninde kolhoz basshysy Mahmýd Ashırov ekeýmiz samaldap otyrǵanda Shámshi keldi. Jańa án jazǵanyn, onyń atyn «Syrǵalym» dep qoıǵanyn aıtty. О́z sózinde aq kóılek kıip, oramal tartyp, syrǵa taqqan sulýlar kórinisi atalǵan ándi jazýyna sebep bolǵanyn sóz etti. Qysqasy, áýelde «Syrǵalym» dep atalǵan ánin keıin «Dúngen qyzy» dep ózgertti. Bir anyǵy, bul án belgili bir sulýǵa arnalyp jazylmaǵan. Ony Shámshiniń ózi ashyp aıtqan», deıdi ol estelikteriniń birinde.
Ánniń qaıyrmasyn tyńdaǵan adam áıgili týyndynyń jıyntyq obrazǵa arnalǵanyna kúmánmen qaraıtyny da bar.
«Kimge bolsyn súıkimdi bir balasyń,
Kóńilimdi baýrap alyp barasyń.
Kúnge oraısyń, gúlge oraısyń jylda sen,
Elge jánnat erke Talas dalasyn
Syrǵalym.
Seni oılaýmen artta sýyq qys qaldy,
Seni oılaýmen jazǵy uzaq kún qysqardy.
Baqyt jaıly ándi birge shyrqaısyń,
Qonaqtatyp qoıyp baýǵa qustardy,
Syrǵalym!»
dep bastalatyn shýmaqqa zer salsańyz, rasynda da Shámshiniń ánindegi mátin jalqy adamǵa aıtylyp turǵandaı áser qaldyrady. Qaısybir sulýǵa syryn ashyp otyrǵandaı kóńil kúı aýanyn sezine túsesiń. Al onyń shýmaq sońyndaǵy «Syrǵalym» sózi birinshi jaqta aıtylǵandyqtan, ánniń bir adamǵa ǵana arnalǵanyna ǵana kúmániń qalmaıdy. Árıne, bunyń bári tek qısyn ǵoı.
«Sóz mýzykaǵa zárý bolǵanymen, mýzyka sózge zárý emes» degen áıgili kompozıtor Edvard Grıgtiń paıymyn Sabyrhan Asanov mátinin jazǵan «Dúngen qyzy» áni teriske shyǵaryp turǵandaı. Aqyn janyn jaryp shyqqan mátin arqyly áıgili ánniń tarıhy týraly túrli áńgime aıtqandar az emes qoı.
Bir anyǵy, «Dúngen qyzynyń» sazyna sózi úılese ketkeni aıdaı anyq. Sodan da bolsa kerek, ónersúıer qaýym kez kelgen jerde áıgili týyndyny qosyla shyrqaýǵa beıil turady. Al án jurt aıtyp júrgendeı áldekimge arnaıy jazylmaǵan. Shyǵarmanyń ózegi – dúngen sulýlarynan quralǵan jıyntyq obraz nemese sımvolıkalyq beıne.
