Esterińizge sala keteıik, bıyl naýryzda Kenııa astanasy Naırobıge shartaraptyń ekologııa salasyna jaýapty basshylary jınalǵan-dy. BUU Qorshaǵan ortany qorǵaý assambleıasynyń kezekti kezdesýinde planetamyzdyń basty ekologteri «Plastmassa qaldyǵyn joıamyz» dep atalatyn qarar qabyldaǵan edi. Olardyń qatarynda Qazaqstan da bar. Qujatta plastık ónimderimen kúresý tásilderi egjeı-tegjeı jazyldy. Endi, kelesi jıyn kezinde, ıaǵnı 2024 jyly qarardy bekitpek. Oǵan deıin túrli deńgeıdegi kelissózder júrgizilip, qoıylǵan maqsatqa qol jetkizý tásilderi talqylanady. Másele de osy jerden shyǵyp otyr.
Jalpy, plastmassa ónimderiniń qaldyǵy búginde álemge úlken qaýip tóndirip otyrǵany belgili. О́ıtkeni bul materıaldyń tabıǵı jolmen shirýi óte baıaý júredi. Kóp jaǵdaıda júzdegen jyldarǵa sozylady. Sol sebepti mundaı qoqys qorshaǵan ortaǵa da, adamdardyń densaýlyǵyna da, jan-janýarlarǵa da úlken qaýip tóndiredi. Máselen, jyl saıyn álemde 400 mıllıon tonna plastık qoqys shyǵarylady eken. Osy qaldyqtardyń bárin jınasaq, Mysyr pıramıdasynyń 67-sin qurastyryp shyǵarýǵa jetedi.
О́kinishtisi de sol, 400 mıllıon tonna qoqystyń jartysyna jýyǵy – sýsyn qutysy, qaptama sekildi bir rettik paıdalanylatyn plastmassa ónimder. Alaıda jalpy plastık qaldyqtyń tek on paıyzy ǵana qaıta óńdeledi. Qalǵany polıgondarǵa tógilip, ormandar men dalalarda shashylyp, muhıttardy lastaıdy. Shamamen, jyl saıyn 23 mıllıon tonna plastmassa ózenderge, kólderge, teńizder men muhıttarǵa aǵyp ketedi.
Plastmassa ónimder ekologııaǵa osynshalyqty qaýip tóndirip turǵanda tabıǵat janashyrlary qalaı qarap qalsyn! Joǵaryda atap ótken qarardy alǵa jyljytý maqsatynda ótken aptada birqatar memlekettiń salaǵa jaýapty mamandary Parıjde bas qosty. Alaıda kelissózder ońaı júrmegenin Batys basylymdary jarysa jazdy.
Daý qarardy bekitý kezindegi daýys sanaýda shyqty. Saýd Arabııasy, Brazılııa, Qytaı, Úndistan bastaǵan birqatar el ár memleketke veto qoıý quqyǵyn berýdi kózdeıdi. Mundaı jaǵdaıda, kelisimge narazy kez kelgen el ony qabyldatpaı tastaýǵa quqyly. Al AQSh, Ulybrıtanııa, Norvegııa sekildi memleketter men Eýropalyq odaqqa múshe elder qujatty kópshilik daýyspen, ıaǵnı úshten ekisiniń qoldaýymen qabyldaýdy usynady.
Alda-jalda ekinshi nusqa tańdalsa, kelisim maquldanǵannan keıin búkil álem elderi ony oryndaýǵa mindetti. Sarapshylar buǵan tabıǵatqa beı-jaı qaraıtyn keı memleket kelispeı otyrǵanyn aıtady. London zoologııalyq qoǵamynyń saıasat jónindegi aǵa mamany Betan Laflın «Politico» saıtyna bergen suhbatynda óndiristiń qamyn kúıttegen elder kelissózderdiń baıaý júrýine múddeli bolǵandyqtan, osyndaı qadamǵa baryp otyrǵanyn jetkizdi.
Aqyry birneshe kún boıy daýys berý máselesin sheshe almaı basy qatqan ekologter ekiudaı sheshimge keldi. Iаǵnı kelisimdi daýysqa qoıǵanda qaıtadan bul máselege oralmaq. Mundaı ýaǵdalastyq pikirtalasty odan ári júrgizýge múmkindik bergeni belgili. Biraq úsh kún boıy daýys sanaý máselesine bas qatyrǵandardyń negizgi máseleni – plastık ónimderdiń qaldyǵyn azaıtýdy talqylaýǵa ýaqyty qalmady.
Osylaısha, plastmassa óndirisin qysqartý, kelisimdi júzege asyrý barysyn qarjylandyrý, bir ret qoldanylatyn plastık zattarǵa tyıym salý sekildi ózekti taqyryptar tolyqqandy talqylanǵan joq. Fransııanyń qorshaǵan ortany qorǵaý mınıstri kezdesýdiń sońǵy kúni jýrnalısterge bergen suhbatynda prosedýralyq máseleni jedel sheshý kerek ekenin jetkizgen. Alaıda munaıǵa baı keı memlekettiń buǵan kedergi keltirip otyrǵanyn jasyrǵan joq.
Shartaraptyń ekologteri plastmassa qaldyǵyna bas aýyrtýy beker emes. Iri óndirýshi kompanııalar plastmassa óndirisin jyldan-jylǵa ulǵaıtyp keledi. Sarapshylar buǵan shekteý qoıylmasa nemese rettelmese 2050 jylǵa qaraı plastık ónim tutyný kólemi eki esege artatynyn aıtyp dabyl qaǵady. Dúnıejúzilik banktiń zertteýi boıynsha, álemde ortasha eseppen táýligine jan basyna shaqqanda 0,74 kılogramm qoqys tastalady.
BUU Qorshaǵan ortany qorǵaý baǵdarlamasynyń derekterine sáıkes, plastmassa taýarlardy azaıtý men olardy qaıta óńdeý shyǵyndy azaıtady. Alaıda bul baǵytqa qomaqty qarajat kerek. Uıym keltirgen málimetke saı, qaıta óńdeý salasyna 65 mıllıard dollar ınvestısııa qajet. Biraq bul plastık ónerkásibine salynǵan ınvestısııanyń jartysy ǵana.
Sondaı-aq aldaǵy jıyrma jylda plastıkalyq lastanýdy 80 paıyzǵa azaıtý mol paıda ákelmek. Ásirese densaýlyqqa, klımatqa, aýanyń lastanýyna, muhıtqa tóngen qaýipti azaıtady. Alda-jalda álem osyndaı qadamǵa bara qalsa, 3 trıllıon dollar shyǵynnyń aldyn alýǵa múmkindik týady. Budan bólek, aýaǵa parnıkti gazdardyń shyǵýyn da azaıtady. BUU keltirgen derekte jahandyq kómirqyshqyl gazy shyǵarylymy 500 mıllıon tonnaǵa azaıatyny kórsetilgen.
Ekologııaǵa tóngen apatqa baılanysty jer-jahannyń birqatar bóligi qazirdiń ózinde iske kiristi. Qoqyspen kúresý úshin keı memleket plastmassa ónimderin azaıtýdy josparlap otyr. Máselen, Eýropalyq komıssııa byltyr bir rettik plastık qaptamalar óndirisin shekteýge qatysty zań jobasyn usyndy. Basty maqsat – 2050 jylǵa qaraı qorshaǵan ortaǵa zııan keltirmeıtin óńirge aınalý. Osy jolda meıramhanalar, qonaqúıler jáne dúkenderde bir rettik plastmassa qorapshalar men qaptamalarǵa tyıym salynbaq.
Sonymen qatar qaıta qoldanylatyn qutylar da trendke enbek. Jospar boıynsha, sýsyn satyp alǵanda quty úshin qosymsha tıyn-teben tóleýge týra keledi. Ony qaıta ótkizseńiz, aqshańyzdy qaıtaryp beredi. Qujatty ázirleýshiler mundaı jańashyldyq adamdardyń plastık zattardy ońdy-soldy qoldanýynyń aldyn alatynyna senimdi.
2020 jyly Eýropalyq odaqtyń árbir turǵyny 180 kılogramm qaldyq tastaǵan. Sonyń ishinde qaǵaz ónimderiniń úlesi joǵary. 2020 jyly onyń kólemi 32,7 mıllıon tonnany quraǵan. Budan plastmassa men shyny da qalyspaı tur. Árqaısysynyń kólemi shamamen 15 mıllıon tonnadan asyp jyǵylady. Eýropalyq komıssııa ókilderi der kezinde sheshim qabyldanbasa, 2030 jylǵa qaraı Eýropalyq odaq turǵyndary shyǵaratyn qaptama qaldyq kólemi 19 paıyzǵa artatynyn alǵa tartady. Al plastıkalyq qaptama kólemi tipti 46 paıyzǵa deıin kóbeıýi múmkin.
Degenmen, Eýropalyq komıssııa usynǵan qujattyń qart qurlyqta qabyldanýy ekitalaı. Álbette, buǵan eń áýeli iri óndiris oshaqtary qarsy bolatyny túsinikti. О́ıtkeni plastmassa qaptamalardy qoldaný arzan ári tıimdi. Sol sebepti ony basqa materıalmen aýystyrý nemese qaıta qoldanylatyn quty ne qaptama shyǵarý qıyndyq týǵyzady.
Osy oraıda, ekologııalyq tıimdi materıaldar suranysqa ıe bolatyny aıtpasa da túsinikti. Biraq keıingi jyldary «eko» degen tirkesti qoldanyp, paıdaǵa kenelip otyrǵandar jeterlik. Ekologter mundaı trendtiń eki ushy bar ekenine nazar aýdarady. Máselen, The Changing Markets qory júrgizgen zertteýge súıensek, Coca-Cola jáne Unilever sekildi iri brendterdiń plastıkalyq qaptamasy ekologııalyq taza ekeni týraly málimdemeleri shyndyqqa janaspaıdy. Ásirese muhıtqa aǵyzylatyn jáne qaıta qoldanylatyn plastıkalyq ónimderdi óńdeýden ótkizemiz degen sekildi jarnamalar ótirik ekenin aıtyp dabyl qaǵady.
Qoqys máselesi Qazaqstanda da órship tur. Elimizde jylyna orta eseppen 5 mıllıon tonna turmystyq qaldyq shyǵady. Statıstıka bıýrosynyń derekterine súıensek, 2021 jyly elimizde nebári 132 myń tonnaǵa jeter-jetpes plastık qaldyǵy qaıta óńdelgen. Bul jyl saıynǵy plastmassa ónimderdiń 20 paıyzynan sál ǵana kóp. Iаǵnı Qazaqstanda shamamen 602 myń tonna plastık zat qoqysqa tastalady. «Jasyl ekonomıkaǵa» kóshýdi maqsat etken elimiz qoqysty qaıta óńdeýdiń úlesin 2030 jyly 40 paıyzǵa, 2050 jyly 50 paıyzǵa jetkizýdi kózdegen edi. Biraq 2030 jylǵa deıin az ǵana ýaqyt qalǵanyn eskersek, atalǵan 40 paıyzǵa qol jetkizý ońaı sharýa bolmaıtyn túri bar.
