Agroındýstrııada áleýeti zor megapolıs

Osy tusta Shymkent bir qa­ra­ǵanda qala bolyp kóringenimen, onyń da azyq-túlik qaýipsizdigine qosar ájepteýir úlesi bar ekenin umytpaý kerek. О́ıtkeni shahar aınalasyndaǵy eldi mekenderde halyq áli de egin salyp, mal us­taı­dy. Sonymen birge kóptegen kásiporyn aýyl sharýashyly­ǵy ónimderin qaıta óńdep, qala eko­nomıkasynyń damýyna atsalysyp jatyr. Sondyqtan agro­óner­kásipti keshendi órkendetý salasynda megapolıstiń jınaqtaǵan biraz tájirıbesi bar dep aýyz toltyryp aıtýǵa bolady. Bul rette agrosaladaǵy 2021-2025 jyl­darǵa arnalǵan ulttyq jobany iske asyrý sharalaryn Shym­qala ózge óńirlermen birdeı dáre­jede atqaryp keledi. Al osy ult­tyq joba tóńireginde naqty qan­daı josparlar men istelingen ju­mystar jóninde Qalalyq aýyl sha­­rýashylyǵy jáne veterına­rııa basqarmasynyń basshysy Ábý­nasyr Janbatyrov baıandap ber­­­di. Tómende keltiriletin derek­ter­diń bar­lyǵy da osynaý mańyz­­dy qujat ne­gizinde atqarylǵan sha­rýalar dep uǵynǵan jón.

Sonymen, basqarma basshy­synyń aıtýynsha ulttyq jobaǵa sáıkes 5 negizgi jáne 6 qosymsha ındıkator belgilengen. Onyń ishinde, joǵaryda atap ótilgendeı, aýyl sharýashylyǵy ónimderin arttyrý, osy salada eńbek etetin sharýalardyń eńbek ónimdiligin joǵarylatý, sondaı-aq ónim eksportyn, ásirese qaıta óńdelgen taýarlar saýdasyn kúsheıtý, ortasha tiri salmaqtaǵy mal eksportyn ulǵaıtý, alma, taýyq eti óndirisin qolǵa alý syndy kórsetkishter bar. Jalpy, Shymkentke ulttyq jobany oryndaý boıynsha 11 ındıkatordy iske asyrý tapsyryl­ǵan. Osyǵan sáıkes qala ákimdigi byl­tyrǵy jáne bıylǵy mejeni oıdaǵydaı atqaryp shyqty.

Qala aýmaǵynda bes myńǵa jýyq sharýa qojalyǵy ónim ón­diredi. Shahardyń 6,6 myń tur­ǵyny agrosektor salasynda ter tógip júr. Onyń basym bóligi mal sharýashylyǵymen aınalysady. Elýge jýyq qaıta óńdeýshi kásiporyn byltyr 40 tonna shu­jyq, 316 myń lıtr jemis-kókónis shyrynyn, 56 myń tonna ósimdik maıyn, 1,7 myń tonna irimshik pen súzbe óndirgen. 2022 jyly jalpy Shymqalada 46 mlrd teńgeniń aýyl sharýashylyǵy ónimderi jáne 143 mlrd teńgeniń azyq-túlik ónimde­ri shyǵarylypty. Sonymen qatar qa­la aýmaǵynda ornalasqan 209 gek­tar jylyjaıda qııar, qyzanaq, bas­qa da kókónis túrleri óndiri­lip, maý­symaralyq kezeńde shahar­­dyń saý­da núktelerinen bólek, eli­miz­diń ózge óńir­lerine de jónelti­lip turady.

Aýyl sharýashylyǵy jáne ­ve­­­te­­­rınarııa basqarmasynyń ne­­giz­­­gi min­detteriniń biri – mega­po­­­lıs­­­te azyq-túlik qaýipsizdigin qam­­ta­­­ma­syz etý. Odan bólek taýar baǵa­synyń negizsiz ósýine jol ­ber­­meý jáne onyń aldyn alý sharala­­­ryn júrgizý. Sta­tıs­tıka boıynsha ­jy­­­lyna qala turǵyndary 500 ­myń tonnaǵa jýyq azyq-túlik tuty­na­dy. Áleýmettik mańyzy bar 19 taýar túrine un, nan ónimderi, dán­di daqyldar, sút ónimderi, taǵy basqalar kiredi. Sonyń ishin­de megapolıs búginde un, ma­ka­ron, kúnbaǵys maıy jáne taýyq jumyrtqasymen júz paıyz ózin-ózi qamtamasyz etip otyr. Al sút ónimderiniń, taýyq jáne sıyr etiniń, kókónistiń jarty­syna jýy­ǵyn shymkenttik kásipkerler ón­diredi. Kúrish, qant, tuz, qaraqu­­myq jarmalary bol­sa ózge óńir­ler­den, sonyń ishin­de Túrkistan jáne soltústik óńir­lerden tasy­mal­danady.

Bıyl 27 myń gektar jerge aýyl sharýashylyǵy daqyldary egilipti. Onyń ishinde dándi, maıly daqyldar, kókónis pen baqsha, kartop pen malǵa azyq daqyldar bar. О́nimdilikti arttyrý maqsatyn­da bıyl memleketten qoldaý sharalary qarastyrylyp, sonyń aıasynda 143 mln teńge qaralyp, onyń 122 mln teńgesi mıneral­dy ty­ńaıtqyshtardy sýbsıdııa­laý baǵdarlamasyna, 20 mln teń­gesi tuqym sharýashylyǵyn qol­daýǵa, qalǵany pestısıdter men bıo­agentterdiń shyǵyndaryn óteýge baǵyttalǵan.

Búgingi tańda elimizdiń agrosektor salasyndaǵy saıasattyń biri – usaq sharýashylyqtardy biriktirý arqyly ónimdilikti arttyrý. Osyǵan baılanysty klasterlik jobalardy júzege asyrý máselesin basqarma tarapy byltyrdan bastap qolǵa ala bastady. Sonyń sheńberinde 15-ten asa taqyrypqa oraı semı­­nar­lar, sheberlik saǵaty uıym­dastyryldy. Qalada sýarmaly jer kólemi shekteýli. Osyǵan oraı sýdy az tutynatyn, biraq mol ónim beretin daqyldarǵa ba­symdyq be­rildi. Basqarma osyn­daı taby­sy mol aýyl sha­rýashylyǵy ónim­de­rin kóbirek egýge sha­rýalardy ba­ǵyttap otyrady. Sonyń biri qul­pynaı ósirýdi aıtýǵa bolady. Odan keıin salatqa kerekti túrli ósim­­dikter bar. Omarta, balyq jáne etti, sútti baǵyttaǵy mal sha­rýa­shy­lyqtaryn qosa ketýge bo­lady. Sondyqtan klasterlik jo­­ba­lar boıynsha basqarma tıisti oqy­tý is-sharalaryn júrgizipti. Oqý­ǵa nıet bildirgen sharýalar­men ákimdik tyǵyz baılanysta ju­­mys istep jatyr. Munda negi­zinen usaq sharýashylyqtardy birik­­tirip, óndiristi ortalyq­tan­dyrý, sol arqyly qaıta óń­deýshi kásiporyndardyń júkte­me­sin arttyrý ári et pen sút ónim­­derin kóbeıtip, olardy áleý­met­­tik dúkenderge ótkizýdiń maq­­saty jatyr. Osyǵan oraı qa­la­­da ornalasqan Túrkistan agrar­lyq kópsalaly kolledjimen ke­li­sim jasalyp, olar aýyl sharýa­shy­lyǵyna qajetti mamandardy daıar­laýǵa ýáde berdi. О́z keze­gin­de 2023 jyldyń 4 aıynda mal sha­rýa­shylyǵy salasynda birshama ósim baıqalypty. Máselen, iri qara mal sany búginde 71 myń, qoı men eshki 75 myń, jylqy 16,5 myń, qus 956 myń basqa jetipti. So­nyń nátıjesinde osy tórt aıdyń kó­leminde 3,2 myń tonna et, 17,4 myń tonna sút, 57,2 mln dana ju­myrtqa óndirilipti. Osynaý me­jeni ári qaraı damytý úshin bas­qarma bıyl 16 mlrd teńgeni quraı­tyn 18 ınvestısııalyq jobany jú­zege asyrýdy josparlap otyr. Iаǵnı shaharda bıyl qosymsha sút fermasy, mal bordaqylaý alań­­dary, jylyjaı keshenderi, kókónis, jemis pen sútti qaıta óń­deı­­tin kásiporyndar ashylatyn bolady.

Azyq-túlikpen qamtamasyz etý­diń birden-bir tetigi – turaq­tan­dyrý qory. Oǵan 8,7 mlrd teń­ge qarajat bólinipti. Tıisti mı­nıstr­likter tarapynan erejege óz­gertýler engizýine baılanys­ty qara­jattyń 70 paıyzy taýar óndirýlerdi, qalǵan 30 paıyzy saýda jelilerin qoldaýǵa jumsalady. Osyǵan sáıkes basqarma jergilik­ti ónim óndirýshilerdi 0,1 paıyz ústemeaqymen qarjylandyryp, baǵalardy aldyn ala bekitip al­dy. Ondaı kásiporyndarǵa un, ju­myrtqa, nan, sıyr, taýyq etin, kar­top pen sábiz, pııaz, qyryqqabat kó­kó­nisterin óndiretin mekemeler ja­tady. Sonymen birge Gramad pen Magným saýda jelilerine de 0,1 pa­ıyzben aınalym qarajaty be­ri­lipti. Sonyń nátıjesinde bú­ginde qala aýmaǵyndaǵy 200-den astam saýda ornynda orna­lasqan áleýmettik sórelerde 19 túrli azyq-túlik ónimderi arzan baǵamen satylyp jatyr. Halyqty maý­symaralyq kezeńde jáne erte pisetin kókónistermen der kezinde qamtamasyz etip otyrý úshin bas­qar­ma sharýa qojalyqtarymen 1600 tonna kartop, 1100 tonna sá­biz, 1000 tonna pııaz jáne 1100 tonna qyryqqabatqa for­vord­­tyq kelisimshart jasasyp­ty. Túr­kistan oblysyndaǵy «Aq­­or­da» seriktestigimen de 100 ton­na qy­ryqqabat boıynsha osyn­daı keli­simge kelipti. Negizinde baǵa ósimi ónimderdiń erte pisetin ýaqyty men byltyrǵy saqtal­ǵan qor­dyń taýsylǵan shaǵyn­da oryn alady. Osyndaı kezeń­de baǵa­nyń ósimine jol bermeý úshin forvordtyq kelisimder tú­ziledi. Budan bólek О́zbekstan men Tájikstannan da ónimder jetkizý boıynsha keli­sim jasalǵan. О́z kezeginde ákim­­dik tarapynan áleýmettik ma­ńyzy bar taýarlardyń negizsiz qym­­battap ketýin boldyrmaý maq­satynda jáne deldaldardyń qyz­metin retteıtin arnaıy komıssııa qurylǵan. Monıtorıngtik top qy­ryqtan astam jıyn ótkizipti. Ko­mıssııa quramyna ákimdik mú­she­leri, básekelestikti qorǵaý sekil­­di tıisti quzyrly organdar men ­departament ókilderi kirgen. Qala ákiminiń orynbasary komıssııaǵa tóraǵalyq etedi. Jumysshy top alyp­satarlardyń taýar ústine qoıa­tyn qundy tym kóbeıtip jiber­meýin qadaǵalaıdy. Sondaı-aq úı mańyndaǵy, bazarlardaǵy dú­ken­der men saýda núktelerinde baǵa­nyń negizsiz ósýine jol bermeý ja­ǵyn baqylaýlaryna alady. Aýyl sharýashylyǵy ónimderi­niń qym­battaýyn boldyrmaýdyń bir ba­ǵyty retinde qala aýmaǵy­nyń irgesinde ornalasqan saý­da-logıstıkalyq ortalyǵy quryly­synyń ekinshi jáne úshinshi kezeńi júzege asyrylyp jatyr. Onda 22 jobaǵa saı ınvestorlar azyq-túlik ónimderin saqtaýǵa nıet bildirip otyr. Sonyń ishinde 3 ınvestor ju­mysyn bastap ketipti. Arasynda jo­balyq-smetalyq qujattary endi da­ıyndalyp jatqan joba­lar da bar. Búginde maýsymaralyq kezeńde 80 myń tonna azyq-túlik­ke qajettilik týyndasa, qala so­nyń 35 myń tonnasyn jaýyp otyr. En­di saýda-logıstıkalyq orta­lyq­tardyń qurylys kezeńderi to­lyq aıaqtalsa, ónim tapshylyǵy máse­lesi burynǵydaı týyndamaıdy degen sóz. Azyq-túliktiń mol qo­ryn jasaqtaýdan bólek, saýda-logıs­tıkalyq ortalyqtardaǵy qoı­malardyń ekinshi qyzmeti Túrkis­tan oblysynan jáne О́zbekstan­nan keletin erte pisetin ónimderdi saqtap, shahardaǵy qaıta óńdeýshi kásiporyndardy tıisti shıkizat­pen qamtamasyz etetin bolady. Osy rette «Bozaryq» tamaq ónerkásibi ındýstrııalyq aımaǵynda jobalardy ıgerý boıynsha jumystar qarqyndy júrgizilip jatyr. Atal­ǵan kásiporyndar alańynda aýyl sha­rýashylyǵy ónimderi qaıta óń­de­lip, sol arqyly shaharǵa kele­tin ımporttyq taýarlar úlesi aza­ıyp, kerisinshe megapolıstiń da­ıyn tamaq óndirisindegi ekspor­ty artatyn bolady. 132 gektar aýmaq­ty alyp jatqan ındýstrııalyq aımaqta 8 jobanyń jumysy bas­talyp ketti.

Prezıdenttiń jergilikti ákim­dikterge tapsyrǵan basty min­det­­terdiń qataryna ınvestısııa tar­tý máselesi kiretini belgili. Osy rette memleket tarapynan ın­ves­torlarǵa birneshe qoldaý qa­rastyrylǵan. Atap aıtqanda, eger kásipker jobany iske asy­rýǵa ekinshi deńgeıli bankten qa­ra­jat jumsasa, paıyzdyq sýb­sı­dııalaý baǵdarlamasy boıyn­sha alyn­ǵan nesıeniń 10 paıyzǵa jýyq mólsherlemesi memleket ar­qyly óteledi. Ekinshiden, ın­ves­tısııalyq sýbsıdııalaý baǵdar­la­masyna sáıkes kókónis saqtaý qoı­­malaryn nemese qaıta óńdeý ká­­sip­oryndaryn salǵan jaǵdaıda ket­ken shyǵynnyń 25-50 paıyzǵa deıingi mólsheri memleket esebinen kásipkerge qaıta qaıtarylady. Sondaı-aq satyp alynǵan mal­dyń basyna, tyńaıtqyshtar men tuqymǵa sýbsıdııa tólenedi.

Búgingi tańda megapolıste elýden astam aýyl sharýashylyǵy koo­­­peratıvi bar. Irilenýdiń negiz­gi paıdasy kóp. Máselen, mal sha­rýashylyǵynda memleketten jár­dem alý úshin onyń talapta­ryn oryndaý kerek. Aıtalyq, mal sany kemi 50 bas bolýy qajet. Al bul mindetti iske asyrý usaq sha­rýashylyqtardyń qolynan kele bermeıdi. Kooperatıvke birikken jaǵ­daıda shaǵyn sharýashylyq qury­lymdarynan mundaı talaptar birden alynyp tastalynady. Osy­laısha, kooperatıv múshesi atan­ǵan sharýalar maldyń jem-shó­bin satyp alǵanda jáne basqa da jaǵ­daılarda memlekettiń kóp je­ńil­digin paıdalanýǵa múmkindik alady.

Búgingi tańda «Aýyl amanaty» baǵdarlamasymen óńirlerdegi aýyl turǵyndaryna 2,5 paıyz­­dyq mólsherlememen nesıe berilip jatyr. Alaıda megapolıs bıyl bul baǵdarlamaǵa ilige almapty. Tıisti mınıstrlik kelesi jyly Shymkentti «Aýyl amanatyna» qo­sýǵa ýáde bergenge uqsaıdy. Deı tur­ǵanmen, shaharda oǵan balama qoldaý tetigi bar. Ol – jastardy bız­nes bastaýǵa qulshyndyratyn arzan nesıe baǵdarlamasy. Onyń shartyna sáıkes jas kásipkerlerge 2,5 paıyzben 5 mln teńgege deıin nesıe berý qarastyrylǵan. Qazirgi tańda bul boıynsha qalaǵa 1,3 mlrd teńge bólinipti. Sonyń ishin­de aýyl sharýashylyǵy salasy baǵy­tyn­da basqarmaǵa ótinishpen joldan­ǵan 26 jobanyń altaýyna qarjy­laı qoldaý kórsetilipti. Al qal­ǵan­darynyń qujattary qaralyp jatyr. Osy kómektiń barlyǵy klas­terlik jobalardy qoldaý, usaq sharýashylyqtardy koopera­tıvke biriktirý baǵdarlamasy aıasynda júzege asyrylyp otyr.

Jalpy, megapolıstegi sharýa­shylyqtar ıeliginde myńǵa jýyq tehnıka bar. «QazAgroQarjy» ınstıtýty arqyly fermerler­ge lızıngpen jańa tehnıka satyp alýǵa múmkindikter usynylyp ­jatyr. Bir aıta keterligi, M.Áýezov atyn­daǵy Ońtústik Qazaqstan ýnı­­versıteti ǵalymdary oılap shyǵarǵan kó­shet egý men ózi tegistep aryq-atyz sa­latyn teh­nı­­kany tirkep, mem­lekettik sýb­sıdııaǵa usyný ju­mys­tary qol­ǵa alyna bastapty. Osy basta­ma­­nyń nátıjesinde bola­shaqta jer­gi­lik­ti fermerler Shymkentte shy­ǵarylǵan tehnıkalarmen qamta­masyz etiletin bolady.

Shaharda jalpy aýyl sha­rýashylyǵy maqsatyndaǵy jer kó­lemi 30 myń gektar bolsa, sonyń 27 myń gektary ıgerilgen. Sýarmaly egistik 5 myń gektardy quraıdy. oǵan aǵyn sý 27 kanal arqyly ke­ledi. Jyl saıyn basqarma tara­pynan 2-3 jóndeýden ótedi. Keńes dáýirinen qalǵan kanaldar bolǵan soń kúrdeli jóndeý­­ge bi­raz qarajat pen ýaqyt keregi tú­sinikti. Sonyń nátıjesinde sýar­maly egistiktiń jaǵdaıy jaq­saryp keledi. Sonymen birge bıyl «Baqyt» sharýa qojalyǵy 50 gek­tar jerge jańbyrlatyp ­sýarý tehnologııasyn engizipti. Ol memleketten tıisti qoldaý sharalaryn alyp, mal azyǵy daqylda­ryn egip jatyr. Al tamshylatyp sýarý kóbinese jemis pen kókónis daqyldarynyń ırrıgasııasyn­da qoldanylady. Aldaǵy ýaqytta 200 gektar jerge jańbyrlatyp, tamshylatyp sýarý tehnologııalaryn paıdalaný boıynsha jobalar ázir­lenip jatyr.

«Budan bólek megapolıste 209 gektar jylyjaı ornalasqan. Bıyl qysta bolǵan aýa raıynyń qolaısyz jaǵdaıynan biraz sharýa zııan shekken edi. Osyǵan baı­lanysty jylyjaılar qaýym­­­dastyǵynyń músheleri men Úki­mettiń arnaıy ókilderi birneshe ret jıyn uıymdastyryp, sala­daǵy biraz problemalar boıyn­sha ortaq sheshimge keldi. Sonyń ishin­­de burynǵy gektarly sýb­sı­­dııa baǵdarlamasyn qaıta iske qo­sý jóninde jáne kómir ón­di­rýshilerden tikeleı qatty otyn­dy satyp alatyn bolyp ýaǵ­da­lasty. Bul máseleler kúzge qa­raı sheshimin tabýǵa tıis. Ári qa­raı osy boıynsha jylyjaı sha­­rýa­shylyǵyn damyta beremiz. So­nyń aıasynda ındýstrııalyq aımaq qurylady. Onda jylyjaı kesheni boı kóteredi. Endigi ju­mys jylyjaı keshenderin nemen jylytý tıimdi, tabıǵı gazben be, kómirmen be?! Osy máseleni she­shý qaldy. Sonymen birge jylyjaı ornalasatyn ındýstrııalyq aımaqty joǵary qýat kózi bar mekenge jaqyn aýmaqtan qarastyrý jumystary júrip jatyr. Munyń aldynda úshinshi jylýenergııa ortalyǵynyń ystyq býyn paıdalaný maqsatynda sol mekemeniń tóńireginen ashqan bolatynbyz. Alaıda jylý ortalyǵy bosatqan tarıftik baǵanyń qymbattyǵyna baılanysty ónimdi óndirýge jum­salatyn shyǵyn ózindik qunynan asyp ketkendikten bul jobadan bas tartyp, qazirgi tańda tabıǵı gaz qýattylyǵy bar kózdiń mańynan salýǵa sheshim qabyldap otyrmyz», dedi Á.Janbatyrov.

Megapolıste daıyn ónim shy­ǵarý salasy qarqyndy damyp ke­ledi. Aıtalyq «Dary Saırama» kom­panııasy jylyna 15 mln da­naǵa deıin, al byltyr ǵana jobasyn júzege asyrǵan «Alan ı kompanııa» kásiporny 10 mln danaǵa jýyq bankige jabylǵan qalbyrly ónimder óndiredi. Sonymen birge «Azamat» seriktestiginiń de aýyl sharýashylyǵy ónimderin óń­deý salasyndaǵy jobasy aýqym­­dy­lardyń qataryna kiredi. Alda­ǵy ýaqytta basqarma osy sekildi iri­li-usaqty óńdeýshi kásiporyn­dar­dy energııa qýattylyǵy jo­ǵa­ry, ınfraqurylym jaǵynan jan-jaqty jaǵdaı qarastyryl­ǵan «Bo­zaryq» tamaq ónerkásibi ­ın­dýstrııalyq aımaǵyna kóshirý boıynsha jumystardy qolǵa ­alyp jatyr.

Salada atqarylǵan ózge de sha­ralar jóninde aıtyp ótsek, 2023 jyldyń qańtar-sáýir aılaryn­­da aýyl sharýashylyǵynyń jal­py ónim kólemi 13,2 mlrd teńgege jet­ken. О́tken jyldyń tıisti keze­ńimen salystyrǵanda tabys 3 mlrd teńgege artqan. Egistik al­­qap­ta kóktemgi jáne kúzgi dala ju­mys­taryn júrgizý úshin je­ńil­detilgen baǵamen 1 000 tonna ja­nar-jaǵarmaı bólindi. Qa­zirgi ýaqytta operatorlar mu­naı óńdeýshi zaýyttan tıisti ja­nar-jaǵarmaıdy alyp úlgerdi, sóı­tip 310 tonna suıyq otyn sha­rýa­lardyń qajettiligin óteýge úles­tirildi. О́z kezeginde aýyl sha­rýashylyǵy janýarlaryna asa juqpaly aýrýlarǵa qarsy vaksına egý jáne veterınarlyq zerthanada zertteýge qan synamasyn alý, syrǵa salý, veterınarııalyq pasport berý, kenege qarsy zalalsyzdandyrý, qańǵybas ıtter men mysyqtardy aýlaý ju­mys­taryn basqarmaǵa qarasty «Ve­te­rınarııalyq qyzmet» me­ke­mesi atqarady. AShM Vete­­rınarııalyq baqylaý jáne qada­ǵalaý komıtetiniń buıryǵymen be­ki­tilgen erejege sáıkes bıylǵy 4 aıda asa qaýipti 29 túrli aýrýǵa qar­sy dıagnostıkalyq zertteý men 14 túrli juqpaly aýrýǵa qar­­sy profılaktıkalyq egý ju­mystary júrgizilipti. Sondaı-aq qoı men eshki, iri qara maldan jáne jylqydan alynǵan tólder syrǵalanyp, qujattandyrylǵan. Janýarlardyń shoǵyrlaný oryndaryna monıtorıng jasalynyp otyrady. Azamattardyń ótinishi boıynsha qaraýsyz qalǵan nemese kóshede qańǵyp júrgen 9 myńǵa jýyq ıt pen 600-den astam mysyq aýlanyp, úlgilik qaǵıdaǵa sáıkes izgilik tásilmen jansyzdandyryldy.