Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń «Ádiletti Qazaqstannyń ekonomıkalyq baǵdary» atty Qazaqstan halqyna arnaǵan Joldaýynda qamtylǵan ózekti máseleniń biri – elimizdegi sý sharýashylyǵyn damytý. Prezıdenttiń paıymynsha, atalǵan olqylyqtyń ornyn toltyrý úshin óte batyl jáne shuǵyl sharalar qabyldanýy qajet.
Eń bastysy, memleket úshin asa mańyzdy osy salada óz aldyna jeke Sý resýrstary jáne ırrıgasııa mınıstrligin qurý – 30 jyldan astam ýaqyttan keıin ǵana qolǵa alynǵany qýantady. Sý tapshylyǵy jyldan jylǵa artyp otyrǵan qazirgi tańda kóptegen elder sý resýrstaryn basqarý saıasatyn ózgertip, osy saladaǵy memlekettik baqylaýdy kúsheıtýde. Olarda sý resýrstaryn basqarýdyń memlekettik biryńǵaı vertıkaly retinde mamandandyrylǵan mekeme derbes jumys isteıdi.
Osyǵan oraı, Memleket basshysy jyldar boıy qordalanǵan jáne áli kúnge deıin óz sheshimin tappaı otyrǵan problemalar men kemshilikterdi qadap aıtty.
Shynynda da, halyq sanynyń ósýi men el ekonomıkasynyń qarqyndy damýyn eskersek, 2040 jylǵa qaraı sý tapshylyǵy jylyna 12-15 km3 jetýi múmkin. Buǵan birneshe faktor yqpal etedi. Birinshiden, klımattyń ózgerýi, ol muzdyqtardyń azaıýyna ákep otyr. О́z kezeginde bul ózenderdiń sý qoryna áser etti, ıaǵnı jyl saıyn olardyń aǵyny tómendep bara jatqany baıqalady. Taǵy bir mańyzdy faktor – sýdyń 48%-yn kórshiles memleketterden: Qytaı, Qyrǵyzstan, О́zbekstan, Reseıden alyp otyrmyz. Bul transshekaralyq ózender arqyly sýmen qamtamasyz etý kóbinese kórshilerimizben kelisimsharttyq qarym-qatynastarǵa baılanysty degen sóz. Sheshimin tappaǵan aýqymdy máseleler osynda jatyr, buǵan jańa mınıstrlik erekshe nazar aýdarýy tıis. Joǵaryda aıtylǵandaı, sý – bul shekteýli resýrs, onyń kóleminiń azaıýy memlekettiń ulttyq qaýipsizdigine qaýip tóndiredi. Sondyqtan el Prezıdentiniń mańyzdylyǵy boıynsha sýdy munaı, gaz, metaldarmen salystyrǵany kezdeısoqtyq emes. Qazirdiń ózinde de sýarmaly jerler búkil egis alqabynyń 7%-yn ǵana alyp jatyr (20,6 mln ga), ósimdik sharýashylyǵy ónimi qunynyń 40%-yn quraıdy. Sonymen qatar bizdiń fermerler sýarý gektarynyń múmkindikterin tolyq paıdalanbaıtynyn moıyndaýymyz kerek. Eger barlyq agrotehnıkalyq normalar men erejelerdi saqtasaq jáne joǵary surypty tuqymdardy qoldanatyn bolsaq, bul kórsetkishti eki ese arttyrýǵa bolady. Sebebi sýarmaly jerlerde barlyq kókónis daqyldary, sondaı-aq kúrish, maqta, soıa, qant qyzylshasy jáne basqa da aýylsharýashylyq daqyldary ósiriledi.
Qazirgi qordalanǵan másele sý sharýashylyǵy salasyndaǵy jyldar boıǵy úzdiksiz reformalarǵa baılanysty da kúrdelene tústi. Mysaly, Sý resýrstary komıteti bir vedomstvodan ekinshi vedomstvoǵa 6 ret kóshti, bul sý sharýashylyǵyn basqarý júıesine de, sý sharýashylyǵy ınfraqurylymyn damytýǵa da keri yqpalyn tıgizdi.
Memleket basshysynyń sý únemdeý tehnologııalaryn engizý arqyly ony qoldaný aýmaǵyn jyl saıyn 150 myń ga keńeıtý týraly tapsyrmasy óte mańyzdy bolyp tabylady. Tapsyrma óte ózekti, biraq bul ońaı sharýa emes. Sebebi búginde sýdy únemdeıtin tehnologııalarmen qamtylǵan sýarmaly jerlerdiń aýdany jalpy sýarmaly egistiktiń 280 myń gektaryn ǵana quraıdy, bul – 1470 myń gektar, nemese 19%.
Aýyl sharýashylyǵynyń ǵalym-mamany retinde birden aıtaıyq, bul isti tıimdi bastaý úshin Úkimet Qazaqstan aýmaǵynda zamanaýı sýarý júıelerine qajetti quraldar shyǵaratyn zaýyt salý jóninde shuǵyl sharalar qabyldaýy tıis. Áıtpese, bul tapsyrmany oryndaý óte qıyn bolady.
Sońǵy jyldary sýdy únemdeýdiń mańyzdy komponentteriniń biri – melıorasııalyq jeliniń jaǵdaıy qatty alańdaýshylyq týǵyzýda. Mamandardyń paıymy boıynsha, olardyń tozýy 60%-dan asty, bul rette sýarmaly alqapqa jetkizetin sýdyń joǵalýy 40%-dy qurap otyr.
Memleket basshysynyń Joldaýynda keminde 3,5 myń shaqyrym arnany jańǵyrtý jáne sıfrlandyrý mindeti qoıylǵan, ol úshin qarjy resýrstary ǵana emes, sonymen qatar sý sharýashylyǵy ınfraqurylymynyń nysandaryn jobalaý men salýdy sapaly oryndaı alatyn mamandandyrylǵan uıymdar da qajet.
Sýarmaly sýmen qamtamasyz etýdiń mańyzdy kózderiniń biri – erigen jáne tasqyn sýdy jınaqtaý boıynsha sý qoımalaryn salý. Erigen sýdy jınaqtaý jóninde osyndaı mindet buryn da qoıylǵan bolatyn, biraq ol júzege asyrylmady. Jyldar boıy aýyldaǵy sý paıdalanýshylar úshin tarıfterdi kóterýge «tyıym» salyndy. Sýdy sýarý qajettilikteri úshin qoldaný barysynda ony tabıǵı resýrs retinde de, egistikke sý berýde de bolmashy qunmen eseptelip paıdalanyldy. Bul onyń talan-tarajǵa salynýyna, sýdy únemdi paıdalanýǵa degen yntanyń joıylýyna ákep soqty, ıaǵnı Prezıdent atap ótkendeı, sýdyń kóleńkeli naryǵy paıda boldy. Tarıf belgileýdiń jańa tásilderin engizý sý paıdalaný qyzmetkerleriniń jalaqysyn arttyrý, sondaı-aq gıdrotehnıkalyq qurylystardyń tehnıkalyq jaı-kúıin jaqsartý boıynsha kóptegen máselelerdi sheshýge, josparly jumystar jasaýǵa múmkindik beredi. Tarıftik saıasat sý kózine qoljetimdilik, ony paıdalaný múmkindigi deńgeıinde qurylýy tıis. Árbir ózen basseıni úshin sýdyń naqty qunyn anyqtaý qajet. Onsyz sýdy únemdi paıdalaný múmkin emes. Búgingi kúni «Qazaq sý sharýashylyǵy» RMK belgilep bergen sýarmaly bólinistegi sýdyń búkil respýblıkaǵa biryńǵaı tarıfi – aqylǵa qonymsyz. Bul tásil óte qolaısyz jáne álemdik tájirıbege qaıshy keledi.
Mundaı ysyrapshyldyqqa jol berý – memleketke óte tıimsiz ekeni belgili. О́zender aǵynynyń jartysy kórshi elderge baılanysty ekenin jáne olardyń da óz sýarmaly jerlerin qarqyndy damytyp otyrǵanyn eskerýimiz qajet.
Bul jaǵdaı qazirgi kezde keńinen qoldanylatyn jer ústi sýarý ádisiniń ornyna sýarýdyń zamanaýı ádisterin (búrký, tamshylatý, topyraq asty) engizýdi talap etedi.
Sondyqtan sýarmaly eginshilik salasynda memlekettik qoldaý saıasatyn ózgertý qajet. Memlekettik qoldaý tek sýdy únemdeıtin tehnologııalardy engizetinderge ǵana kórsetilýi tıis.
Sý únemdeý tehnologııalaryn engizý jáne sýdy ońtaıly tutynýdy ekonomıkalyq yntalandyrý sharalaryn qoldanýmen qatar sý sharýashylyǵy ınfraqurylymyn sıfrlandyrý, onyń ishinde sýdy paıdalanýdy esepke alý, monıtorıngteý jáne boljaýdyń ózektiligi artyp keledi.
Klımattyń arıdızasııaǵa (qurǵaqshylyqqa) ushyraý jaǵdaıynda jer asty sýlary bizdiń strategııalyq qorymyz bolyp tabylady. Eń aldymen, olardyń qorlary men sapasyn obektıvti baǵalap, jer asty sýlarynyń naqty dáldik kartasyn jasaý qajet. Mundaı irgeli zertteýler ǵalymdar men gıdrogeologtardyń qatysýymen memlekettiń qatań baqylaýymen júrgizilýi kerek. О́kinishke qaraı, bul jumys qazirgi tańda kóp jaǵdaıda jeke uıymdarǵa berilgen. Elimizdegi myńnan astam aýyl jergilikti sýmen jabdyqtaý júıeleri esebinen (uńǵymalardy burǵylaý jáne blok-modýlderdi ornatý arqyly) sapaly aýyz sýmen qamtamasyz etiledi dep josparlap otyrmyz, biraq qazirdiń ózinde onda jer asty sýlarynyń bekitilgen qorlarynyń durystyǵy kúmán týǵyzady.
Taǵy bir másele, elde ózdiginen aǵatyn ıesiz 2200-den astam uńǵyma bar. Qýattylyǵy táýligine 50 m3 deıingi sý tartqyshtardy salý úshin qazir arnaıy sý paıdalanýǵa ruqsat alýdyń qajeti joq, ıaǵnı mundaı uńǵymalardy kez kelgen adam burǵylaı alady. Osylaısha, biz strategııalyq resýrsymyz – jer asty tushy sýyn birjola joǵaltyp jatyrmyz.
Kelesi bir ózekti másele – halyqty sapaly aýyz sýmen qamtamasyz etý boıynsha mamandandyrylǵan paıdalanýshy uıymdar joq. Qazaqstan Respýblıkasy Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń derekteri boıynsha elimizdegi 235 ortalyqtandyrylǵan jáne 483 jergilikti sýmen jabdyqtaý kózi ıesiz bolyp tabylady.
Bizde sýmen jabdyqtaý nysandaryn salýǵa suranys bar, biraq olardy kútip ustaýǵa tıisti suranys joq.
2010 jyly qurylǵan «Qazsýshar» RMK jumysyna kóp syn aıtylýda. Ǵalymdar men mamandar osy qurylymnyń qyzmetin taldaı otyryp, basqarmany («Qazsýshar» apparaty 70-ten astam adamnan turady) shamadan tys ortalyqtandyrý oblystyq býynnyń álsireýine alyp keldi degen qorytyndyǵa keldi. Sonymen qatar keıbir aýdandarda mamandar múldem joq, bul gıdrotehnıkalyq qurylystardyń qaýipsizdigine baılanysty ózekti problemalardy týyndatyp otyr.
Sý máselelerin sheshý osy salaǵa qajetti kadrlardy daıyndaýdan bastalatyny anyq. Sondyqtan Prezıdent Úkimetke ǵylymı jáne kadrlyq áleýetti nyǵaıtý jóninde sharalar qabyldaýdy tapsyrdy.
Sý salasynda bilikti kadrlardyń – gıdrotehnıkter, gıdrotehnıkalyq qurylystardyń ınjener-qurylysshylary, gıdrogeologtar, gıdrologtar, glıasıologtardyń tapshylyǵy baıqalady. Atap aıtqanda, Sý resýrstary komıtetindegi qyzmetkerlerdiń kópshiliginiń osy salada praktıkalyq tájirıbesi joq, 38 adamnyń tek 18-i ǵana sý sharýashylyǵynyń mamandary. «Qazsýshar» RMK júıesindegi 7010 adamnyń tek jartysynyń ǵana tıisti beıindik bilimi bar, bos jumys oryndarynyń sany 652 birlikti (nemese qyzmetkerler shtatynyń 9,3%-yn) quraıdy. 8 basseındik basqarmada 182 adam jumys isteıdi, al mamandardyń aıtýy boıynsha áli de 420 qyzmetker qajet.
Erekshe nazar aýdaratyn jaıt, jańa sý nysandaryn durys josparlamaý jáne salý – memlekettik qarajattyń tıimsiz paıdalanylýyna ǵana emes, sonymen qatar sýdyń tıimsiz joǵalýyna ákep soǵady.
Gıdrotehnıkalyq qurylystar men bógetterdegi apattar kóbinese sol jerdegi qyzmetkerlerdiń kásibı maman bolmaýynan týyndaıdy.
Búginde sý sharýashylyǵy úshin kadrlar daıyndaý Qazaqstannyń 8 joǵary oqý ornynda júrgiziledi. О́tken jyly elimiz boıynsha sý resýrstary jáne sý paıdalaný, gıdrologııa, gıdrogeologııa sııaqty mamandyqtarǵa 334 bilim granty bólindi, oǵan tek 217 talapker qabyldandy. Iаǵnı, bólingen bilim berý granttarynyń 35%-y ıgerilmeı qaldy. Eger, elde jyl saıyn 200-den astam sý mamany ǵana daıyndalsa, onda bul salany tıimdi basqarýdy qalaı qamtamasyz etemiz?
Qazirgi jaǵdaıdy taldaı otyryp, biz osy máseleni týdyrǵan birqatar faktordy anyqtadyq.
Talapkerlerdiń «bedeldi» dep sanalmaıtyn osy mamandyqtardy tańdaýǵa yntasy joq, sebebi olardyń kópshiligi aýyldyq jerlerden keledi, olar az stıpendııaǵa, tómen jalaqyǵa jáne t.b. qanaǵattanbaıdy.
Sondyqtan biz sý salasy úshin kadrlardy daıyndaý júıesin shuǵyl túrde qaıta qaraýymyz kerek.
Eń aldymen, jastardyń osy suranysqa ıe mamandyqtardy ıgerýge degen yntasyn arttyrý qajet. Ol úshin bakalavrıat bilim alýshylarynyń stıpendııasyn «Pedagogıkalyq bilim berý» jáne «Densaýlyq saqtaý» baǵyttary boıynsha stıpendııa deńgeıine deıin, ıaǵnı 36 660 teńgeden 58 800 teńgege deıin ulǵaıtý qajet.
Kadrlarǵa suranysty anyqtaý monıtorınginiń tetikterin jetildirýimiz qajet. Sondaı-aq aýyl mektepteriniń túlekterine aýyldyq kvota bólý tetigin jetildirý, aýyl sharýashylyǵy, onyń ishinde sý mamandyqtary boıynsha onyń kólemin 35%-dan kem degende 50%-ǵa deıin arttyrý qajet.
Mamandardy daıyndaý maqsatty memlekettik bilim berý tapsyrysy boıynsha, sý sharýashylyǵy salasyndaǵy jumys berýshilerdiń ótinimderi jáne eńbek naryǵynyń suranysy boıynsha júrgizilýi tıis.
Joǵary oqý orny, kásiporyn jáne stýdent arasynda úshjaqty shart jasasý qajet. Bul rette, jumys berýshiler óz kásiporyndarynyń bazasynda stýdentterdiń praktıkasyn, taǵylymdamasyn uıymdastyrýdy mindetine alady. Al joǵary oqý ornyn bitirgennen keıin túlekterdiń sonda jumysqa ornalasýyna tapsyrys berýshiler kepildik beredi.
Saladaǵy osyndaı qordalanǵan máselelerdiń barlyǵyn jańadan qurylatyn Sý jáne ırrıgasııa mınıstrligi júıeli sheshedi dep senemiz. Eń bastysy, onyń basshylyǵyna elimizdegi oryn alǵan jaǵdaıdy zerdeleı alatyn jáne sý sharýashylyǵyn damytýǵa áleýeti jetetin tájirıbeli, zamanaýı kásibı kadrlar kelsin deıik.
