Qazaq «Ulyń ósse ulyqtymen, qyzyń ósse qylyqtymen» dep qylyǵy jat, isi jamannyń qasyna erteńgi úmit artar urpaǵyn jolatpaǵan. «Synyqtan ózgeniń bári juǵady» dep ekshep, qatygezdik túgil, ospadarlyǵymen oqshıa kórinetinnen balasyn aýlaq ustaǵan. Óıtkeni jasóspirim jas shybyq tárizdi, tym ıilgish, tez qabyldaıdy, ýaqytynda baǵyttap, túzep otyrmasań, qataıyp ketken soń jóndeı almaısyń dep bala tárbıesine beıjaı qaramaıdy. «Oqymady» degen qazaqtyń ómirden jıǵan tájirıbesi jetkinshek tárbıesinde osylaısha olqylyq jibermepti.
Batyrlyǵy men batyldyǵy, adamdyǵy men arynyń tazalyǵy synalar jekpe-jekte qarýsyz qalǵan qarsylysyna naıza kezenbegen, qylyshyn jalańashtamaǵan, kezdigin qynynan sýyrmaǵan. Biriniń qarýy synsa, ekinshisi dál solaı jalań qolmen beldesken. Shyn er namysynyń quly bola bilipti. Dalanyń márt batyry qarýsyzdy jeńdim deýdi basyna min, aryna daq sanaǵan. Osyndaı tazalyqty jaýyna kelgende de ustanǵan ulttyń qazirgi jalǵasy – bilimi asqan, ǵylym men tehnıka jetistigimen jaraqtanǵan, mektepke baryp, ustazdyń aldyn kórgen kózi ashyq deıtin perzentteri mı qatparlaryna bul dástúrdi múlde jımaı, oı órisinen sylyp alyp tastaǵandaı kórinedi.
«Biz de qatyn bolǵanbyz, qapqa etti salǵanbyz» degendeı, bizden de balalyq, jastyq ótken. Mektepte oqydyq, ınstıtýt bitirdik. Qaı kezeńde de uldar arasynda kelispeýshilik bolyp, olar ony ózara «sheship» jatatyn. Has batyrlyq synǵa túser jekpe-jek túgili, uldar arasynda sondaı kelispeýshilik týyp, tóbelesip qalǵan kúni jyǵylǵan adamdy urmaıtyn, tepkilemek túgil qolyn tıgizbeıtin. Tura almaı jatqandy tebý, adamshylyqtan attap ketýdiń belgisindeı kórinetin. Kúni keshege deıin sol kórinis ómir súrip keldi. Er jigitke márttik tán, álsizge álim jetti dep basyný arsyzdyq sanalatyn. Óıtkeni, ol qoǵam qatygezdik vırýsyn juqtyrmaǵan, erejesiz jekpe-jek dáriptelmegen, deni saý urpaǵyn meıirimsizdikten qorǵaıtyn.
Jaqynda Túrkistan oblysynda mektep oqýshylarynyń ardan jurdaı, qatygez qylyǵyn kórgen qoǵam túgeldeı jaǵasyn ustady. Jerge qulap túsken jetkinshektiń ústine shyǵyp, tepkiniń astyna alǵanǵa jan túrshikti. Oıpyrmaı, bul qalaı sonda, jasóspirimderdiń boıyna qatqan qandaı qanypezerlik bul? Birnesheýiniń qulap jatqan balany tebýi, al qasynda turǵandardyń jaıbaraqat ony beınejazbaǵa túsirip, arasha aıtyp, qoı demeýi neni kórsetedi? Mundaı syrqat psıhıkamen ómir súrý qoǵamdy qaıda aparmaq?
Árbir bala ata-anasynyń aınasy tárizdi desek, qoǵamnyń da aınasy bar. Ózi suryqsyz beıne qansha jerden aınanyń betin súrtip, jaltyratqanmen qaıdan sulý bolyp kórinsin? Teledıdardan qatygezdik saǵattap dáriptelip, qulap jatqan sportshyny teýip, aqyr sońynda jeńimpaz dep qolyn kóterip áspettegendi kórgen bala tepkileýdi keremetke balap, eliktep óspeı me? Burynǵynyń balasy «Alyssań – atań bolsa da jyq, aıasań, kóterip jiber» dep alysqanda kúshi tasyp, jeńgeninde qarsylasynyń jambasy jer ıiskegenin qalaıtyn, arystandy arystandaı jigit alar dep ózimen taıtalasqandy qor etýdi ózin aıaqasty etkenmen birdeı kóretin «Qarsylasy erdiń qatarynan emes, qor bolsa, ony jeńgen qaıtip ózi er atanbaq», deıtin.
Bolashaǵyn oılaǵan el jetkinshegine durys tárbıe beredi. Halyqtyq dástúrdi týǵan topyraq desek, topyraǵyna tamyryn jiberip odan nár almaǵan óskin de, qandaı aǵash ta jetilip jelkildemeıdi, jemisin de bermeıdi. Sondyqtan urpaq azyp, qatygezdik jaılap bara jatyr dep baıbalamdaǵannan góri aqparattyq maıdanda utqanymyz qaısy, utylǵanymyz qaısy oılasyp, baǵamdaıtyn ýaqyt jetken tárizdi. Teleradıo, gazet betterinen jastar boıyna neni sińiredi? Qaı jaqsy isti úıren, qaı jamannan jıren dep júrmiz? Osylardyń qaısysyn halyqtyq dástúr, oı, bitim men bolmys bezbenine salyp ólshedik? Áıtpegende halyqtyq bolmysqa, ulttyq dástúrge negizdelmegen zıandy, jat dúnıelerdi aýyzdyqtap, taratylmaýyn zańmen bekitip, shektep, jamandyqtyń aýylyn alastamaǵan kúnde kóretinimiz kóp bolatyn tárizdi.
Anar TóLEÝHANQYZY,
«Egemen Qazaqstan»
