Sodan Reseıde ıntellıgensııany halyqshyldar «halyqqa qaltqysyz qyzmet etetin, sol jolda qurban bolatyn shoǵyr» dep baǵalasa, Belınskıı syndy lıberaldar áleýmettik tanymy, kisilik kelbeti bar, synı oılaı alatyn, eskilikke qarsy kúresetin, ádilet­sizdikke tózbeıtin tulǵalardy ataıdy. Nıkolaı Berdıaevtiń oıynsha, ulttyń rýhanı mádenıetin qalyptastyratyn, ádebıet pen ónerdi, ǵylym men fılosofııany damytatyn, qoǵamdyq shyndyqtyń joqshysy bolatyn, jarqyn bolashaqqa jol kórsetetin tańdaýly tulǵalardan turatyn top. Ulttyq qundy­lyqtardan qol úzgen, rýhanııatyn jatyr­qap, tarıhyna tosyrqaı qaraıtyn, quldyq sana men ótkenniń qarańǵylyǵy ábden sińgen ekinshi topty ol tamyrsyz «nıgılıster» sanatyna qosady. Kemeńger Abaı «nurly aqyl» jáne «sýyq aqyl» dep bólgende, zııalylardyń osy eki tobyn meńzemedi me eken, kim bilsin...

Intellegensııa áý basta ádebıettiń tóńire­gine toptasty. Olar ádebıetti  ıntellı­gen­sııanyń ǵıbadathanasyna aınaldyrýǵa tyrysty. Halyqtyń qazir de zııaly qaýym ókilderi dep áýeli aqyn-jazýshylardy tanıtyny, qoǵamda kez kelgen túıtkildi másele bola qalsa, tyǵyryqtan shyǵarady dep qalam­ger­lerden qaırat kútetini sondyqtan bolsa kerek. 

Osman túrikteri bul sózdi «múnáýýar», ıaǵnı «nurly» degen maǵynada qoldandy, qazirgi Túrkııada balamasy – aıdyn (jaryq). Al Reseı qol astyndaǵy halyqtardyń bilim­paz­­dary ony «zııaly» dep aýdardy. Zııa – «nur, jaryq, sáýle» degen sııaqty maǵyna be­re­­tin arab tilinen engen sóz ekeni belgili, son­­da zııaly «tóńiregine nur shashyp, jaryq bere­­­tin, shýaqtandyratyn sáýleli jan» bolyp shyǵady. Bul sózdi alǵash qoldanǵan Is­maıl Gaspyraly «Tárjiman» gazetin­de 1901 jyly jaryq kórgen maqalasynda «...gım­­nazııa ıakı joǵary oqý ornyn oqyǵan jas­ta­ry­­myzdyń ult ádebıetine qyzmet etkenin baı­qaı qoımadyq. Zııaly, oqyǵan musyl­man­dar orys jáne Eýropa tilderin jetik meń­gergen, dáriger, ınjener, advokat bolyp qyzmet atqarady, biraq kóbisi ulttyń tili men ádebıetinen maqrum qalǵan. Oryssha bil­meı­tin orys zııalysy joq ekeni belgili, sol sııaqty óz ultynyń tilinde jaza almaıtyn nemis, polıak zııalysyn kezdestirý múmkin emes. Bul indet tek bizge ǵana tán» dep kúıine jazǵan eken. Jádıtshildik-jańashyldyq jolynyń kósemi Ismaıl bektiń sózin ilip áketken ázerbaıjandyq Ahmet Aǵaoǵlý 1903 jyly «Kaspıı» gazetinde jaryq kórgen maqalasynda «dıplom – zııalylyqtyń ólshemi emes, tek úlken ıdeıa men ulttyq murattyń sońynda júrgen jandy ǵana zııaly dep aıtýǵa bolady» deıdi. Onyń pikirinshe, zııaly – ulttyń aınasy, zııalysy qandaı bolsa, ult ta sondaı deńgeıde bolmaq!

Bul sózdi 1905-1906 jyldardan bastap tatar zııalylarynyń áserimen qabyldaı bastaǵan Alash ardaqtylarynyń kózqarastary da osyǵan saıady. Máselen, Mustafa Shoqaı «belgili bir murat-maqsattardyń sońynda júrgen jáne sol murat-maqsat tóńiregine jınalǵan oqymystylardy ǵana zııaly dep aıtýǵa bolady. Ulttyń zııalylar qataryna tek óz halqynyń damýyna qaltqysyz qyzmet ete alatyn adamdar ǵana kire alady» dep nyqtaı túsedi. Osy anyqtamalarǵa súıensek, bizde «zııaly qaýym» atanyp júrgen kisilerdiń bárin zııaly qataryna qosýǵa bola ma?

Muhtar Áýezovtiń aıtýynsha, Gaspyraly­nyń ıdeıalarymen etene tanys bolǵan, «Tár­jiman» gazetin úzbeı oqyp otyrǵan Abaı «zııaly» sózin paıdalanbaıdy. Alaıda, aqyn­nyń «Internatta oqyp júr...» syndy óleń-jyrlarynan Ismaıl bekpen úndestigin ańǵa­ramyz. «Aqylǵa sáýle qonbasa, haıýansha jú­rip kúneltpek» degen danyshpannyń oı ıiri­­mine úńilsek, zııaly nurly aqylmen bez­­ben­dep, kez kelgen máselege syn kózben qaraı­­dy, jyly júregimen qabyldap, ystyq qaı­­rat­­pen qareket qylady. «Kóp aıtsa kóndi, jurt aıtsa boldy» dep bas shulǵymaıdy. Ol – aqı­qattyń aldaspany, shyndyqtyń shyraq­shysy, ádilettiń tarazysy! Jat qylyq­tarǵa jany qas, sondyqtan ony ósken ortasy, óz dáýi­ri keıde qabyldaı almaıdy. О́z jerinde ógeı­diń kúıin keshetin onyń «Orazbaı, Jıren­she­lerden» taıaq jep, qııanat kóretini de sondyqtan.

«Masǵut» poemasynda Abaı shyn zııalyǵa qajet qasıetti sýretteıdi. Dastannyń taǵyly­myna úńilsek, ózi men ámirshisin «jyndy sýdan» saqtap qalǵan Masǵut aqyrynda kóp eserdiń yńǵaıyna jyǵylyp, esinen aıyrylady. Sondyqtan shynaıy zııaly – «jyndy sýdy» ishpegen esti emes, sony kópke ishkiz­beýge qaırat qylatyn er!