Ysqaq qajy áýlıeniń mazary Qa­ra­ǵandy – Jezqazǵan tasjolynyń bo­ıynda, Túgisken aýylynan batysqa qaraı 8 shaqyrym jerde. Oǵan búginge deıin táýep etýge, túneýge kelýshiler bar­­shylyq.

Atamdy jerleıtin kún máńgi esim­de. Appaq qar. Atamdy syrtqa alyp shyqqanda kúnge shaǵylystyryp kú­mis shashty (qar ketken saıyn álgi jerden kúmis izdeıtinbiz). Bizdiń qys­taý tusyna tabarnák toqtap, odan bir adam beri qaraı júgirgenin bilemin.

Keıin bildim. Úlkenderdiń aıtýyn­sha álgi adam atamnyń namazyn shyǵa­rýǵa asyǵyp kele jatqan shákirti – Ha­mıt qoja eken. Hamıt qoja atam­nyń jaqsy kóretin, bilimi tereń shákirt­te­riniń biregeıi bolsa kerek.

О́ziniń «Jańaarqa» atty derekna­masynda:

 «... Ataqty áýlıe Tama-Kózeı Ys­qaq áji qaıtys bolarynyń aldynda bala­laryna namazymdy Hamıt qojaǵa shyǵartyńdar degende, olar oıbaı-aý Hamıt qoja halyq jaýy bolyp ustalyp ketken degende, Ysqaq áji ezý tar­typ, «keledi» depti. Aıtqanyndaı 1948 jyly Hamıt qoja jazasyn ótep kelip, Ysqaq ájiniń janazasyn shyǵar­ǵan», dep jazypty jaryqtyq Asan Ju­ma­dildın.

Endi, áýlıe atasyn kózimen kórgen, belgili ustaz, marqum Ábdikerim Áb­di­reıimulynyń «Qarabýra» atty ta­rıhı-tanymdyq kitapqa jazǵan esteligin keltire ket­kendi jón kórdim. Ábdikerim áýlıe atasy qaıtys bolǵanda jıyrmadan asqan jigit. Al atamnyń Hasen degen úlken ulynan týǵan men altyda edim. Bala kezimde úıretken Quran hadıs­teri tasqa basylǵandaı jadym­da. 13 jasynda kelin bolyp túsken anam Tájennen estigenderimdi shegere tu­ryp, Ábdikerimge sóz bereıin.

«...Ysqaq qajy uzaq ómir jasap,­ 92 jasynda 1948 jyly pánıden ótti. Babamyz dindar bilimdiligimen, kó­ripkel áýlıeligimen ózi ómir súrgen aǵaıyn arasynda ǵana emes, tóńirektegi irgeles elderdiń barlyǵyna, alys-alys aımaqtarǵa dańqy jaıylǵan sha­rapatty adam boldy. Ol kisiniń bú­­kil ómir jolyn, halqyna jasaǵan qyz­­metin tolyq bilmegenmen, kóziniń tirisinde ózimiz kórgen, eldiń ańyz ǵyp aıtyp júrgen qasıetterinen oıymyzda qalǵan myna tómendegi derekterdi keltireıik. Birde eki aýyldyń arasyna bir baıtal minip kele jatady. Ýaqyt keshkirip qalǵan kez eken. Bir shı­­leýit jerge jaqyndaǵanda aldynan jyltyldap janǵan ot sáýlesi kó­rinedi. Jaqyndaı kele qarasa, qyz beınesinde oınaq salyp júrgen bir top shaıtan bolyp shyǵady. О́zi de ti­tirkenip qalady, al astyndaǵy baıtaly shyńǵyryp úrke jóneledi. Osy bir qarbalas kezde kózine Tamanyń ataqty Sarybas mergeni elestep, qolyndaǵy myltyǵymen atyp-atyp jibergendeı bolady. Lezde jańaǵy shaıtandar da joq bolyp ketedi, astyndaǵy at ta ty­nyshtalady.

Jas jigit jıyrma jasynda Aq­mola-Qaraótkel qalasyna Arqanyń kire­­keshterine ilesip jetedi de, Aq­mola ýezinen Mekkege baratyn on eki adamnyń biri bolyp tirkelip, sol toppen aılap júrip, Mekkege ba­ryp, paryzyn ótep, qajy bolyp qaı­­tady. Ol qajylyq sapardan oral­­ǵan soń únemi dinı kitaptardy oqyp, bi­limin tereńdetýmen bolǵan. Tý­ǵan-týysqandarynyń óz aýqaty ózine je­terlik bolǵandyqtan dúnıe isine, kún­­delik kúıbeń tirlikke aralas­paı, bir­jola dinı jolǵa den qoıǵan. Qa­jy­lyqtan keıingi din jolyna bir­jola bet burǵan uzaq jylǵy ómiri el arasynda ótip, halyqqa tıgizgen sha­paǵaty arqasynda aýyl ishinde ǵana emes, aımaqqa belgili, qasıeti mol áýlıe adam retinde tanylady. Ol kezderde el ishinde aýrýǵa shaldyqqan ki­sini aty shyqqan áýlıe, sharapatty adamǵa oqytyp, ne mazaryna túnetip emdeıtin bolǵan. Ysqaq qajynyń alǵashqy abyroıynyń artýy osy aýrýlardyń bul kisiniń aldynan qulan-taza saýyǵyp qaıtýynan bolsa kerek. Qaraqurt, jylan shaǵyp, olar­dyń ýynan zardap shekken adamdardy ákelgende duǵany oqý arqyly bir kúnde jazyp shyǵarady eken. Ásirese elirme, jyn shalyqtaǵan naý­qastardy tym alys-alys jerlerden de ákelip emdetken. Jyndanyp ketken, aýrýy ábden asqynǵan adamdardyń ózin bir­neshe kún oqý arqyly duǵanyń kú­shimen qaıtaratyn bolǵan. Al bul ki­siniń áýlıelik qasıeti keıde osyndaı aýrýlardy jazý kezinde arta túsken. Talaı ustamaly aýrý adamdardy qol-aıaǵyn baılap, qajy úıine ákelip, onyń bosaǵasyn attaı bergennen-aq eshbir duǵa oqylmaı qajyǵa táýep etip, «jazdym-jańyldym» dep jalbarynyp jazylyp ketkenderi qanshama?! Qajy ulǵaıǵan kezde, onyń ataq-dańqynyń tóńirekke jaıylýyna baılanysty oǵan túrli aýrýlarmen kelip túneýshiler, ásirese perzent izdegen áıel­der kóp kelgen. Olardyń biri aýrýynan aıyqsa, biri perzentti bolyp bala súıip, ataıǵa qaıta oralyp, alǵysyn jaýdyryp, batasyn alyp qaıtatyn bolǵan. Qajynyń áýlıeligin dáleldeıtin aýyl ishinde mysaldar kóp. Aýyl ishinde shaqyrǵan jerlerde, basqa jaqqa arnaıy shaqyrýmen barǵan jerlerinde ol kisige tartylǵan taǵamnyń adal, aramyn aldyna kelgende ajyratyp, aram tamaqtardy ishýden bas tartyp zikir salady eken. Mysaly, qasqyr tartqan maldyń eti, urlyqtan kelgen maldyń eti, aram baýyzdalǵan maldardyń etin birden sezip, tabaqqa jaqyndamaı, zikir salyp sheginip ke­tedi eken. Sol sııaqty ózine arnaıy tú­neý úshin alystan at sabyltyp izdep kele jatqan naýqas adamdardy kúni buryn bilip, úıdegi kelin-kepshikterine eskertý jasap, olarǵa ázirlik jasatyp otyrǵan.

Ertede bizdiń elde Jıenbekuly Jaqsylyq degen atqa mingen táýir azamat bolǵan. Keıin qartaıǵan shaǵynda biz ózimiz de kórip, áńgimelerin estigen edik. Sol kisi bergi Keńes dáýiri ke­zinde bir jumystan jalaly bolyp sottalyp, alys bir teńizdiń ar ja­ǵyn­daǵy lagerge jiberedi. Lager­de beınet aýyr, tamaq tapshy. Elden hat-habar ala almaıdy. Bir-eki jyldaı ýaqyt ótken kezde birde qatty qa­myǵyp jatyp, tósekte kózi uıqyǵa ketedi. Uıqyda tús kóredi. Qajy atasy: «Sen munda neǵyp júrsiń, artyma mińges, kel», deıdi de mińgestirip alyp, teńizdiń bergi jaǵasyna shyǵaryp tas­taıdy da, ózi ǵaıyp bolady. Oıana kele túsin ózi joryp, «bul qajy atamnyń sharapaty boldy ǵoı, men taıaýda ne bosanarmyn, ne ólermin», dep jorıdy. Aqyry kóp uzamaı aqtaý qaǵaz kelip, túrmeden bosanyp elge keledi. Elge kelgen soń ataıǵa sálem berýge keledi de, ol kisiniń sharapatyn baıqaý úshin kór­gen túsin aıtpaı: «Ata, tar jolda júrsem de Allaǵa, sonan soń sizge sıy­nyp tilek tileýshi edim, balańyz maǵan azapta júrgenimde bir belgi, aıan bermegenińiz qalaı?» depti. Sonda ataı: «Jaman shirkin, ne dep otyrsyń, sýdan beri ótkizip tastaǵan kim eken», depti.

Uly Otan soǵysy jyldarynda da sáýegeılikpen boljaǵan isteri kóp bolatyn. Sol soǵys jyldary bizdiń elden Kúleımen degen kisi áskerge alynyp, maıdanǵa barady. Soǵysta bir kúni bizdiń jaqtyń áskeri jaǵdaıǵa baılanysty ózenniń ekinshi jaǵyna ótýge tıisti bolǵan. Sýǵa maltý bile me, bilmeı me, onda sharýa joq, ar jaqqa ótýge buıryq berilgen. Áskerler kıim­sheń, qolyndaǵy qarýymen arǵy jaǵaǵa ótý úshin sýǵa túsedi. Osynyń ishinde Kú­leımen de bolady. Ol ári maltyp, beri maltyp sharshaıdy. Sý­ǵa bir batyp, bir shyǵyp, sý jutyp ba­typ ketýge aınalady. Osy kezde astyna aqboz at mingen, basyna aq sálde oraǵan qajy beınesindegi adam kózine eles berip: «Shar­shadyń ba, balam, taǵy, taǵy da, endi sál sol qolyńdy bir sermeshi», degen sózin estip sońǵy sermegende jaǵa­daǵy bir aǵashtyń butaǵyna qoly tıedi. Sol-aq eken butaqtan ustap súıretilip jaǵaǵa shyǵady. Sol jerde biraz jatyp, esin jınapty. Sol Kúleımen keıinnen jaraly bolyp, elge aman-esen oraldy. Ol kisi basqa aýyldyq keńestiń jerinde turatyn. Eline kelip úı-ishi, aǵaıyn-týystardyń amandyǵyn bilgen soń kóp keshikpeı ataıǵa sálem berýge keledi. Sálem berip amandasqan soń: «Men áskerden jaraly bolyp kelgen Kúleımen degen balańyzbyn ǵoı», degende ataı: «Sen, jaman neme, sýǵa ketip qala jazdap qatty sastyrǵanyń ne?» deıdi. Kúleımen ataıdyń tizesin qushyp jylap jiberedi.

Bala kezde bizdi ótirik aıtpaýǵa máj­búr etken sot erejesi bar edi. Ol – «atamnyń arýaǵy atsyn» dep qarǵaný. Osy qar­ǵanýǵa barǵan bala ózine jabylǵan jaladan aqtalatyn. Kim bilgen, tıtim­deı júrekke máńgi ornyqqan osynaý kıeli sóz Túgisken topyraǵynan ja­ralǵan talaı pendege rýhanı azyq bol­ǵan da shyǵar. Endi apamnan estigenim: «...Atań bir kúni zikir salyp aýyrsyn. Atań aýyrǵanda bizde jan qala ma. Tamaqtan aýyrdy deýge, qısyn joq. Mal saýatyn shelektiń ózin bólek us­tap, betine aq dáke keremiz. Dáretsiz kir­­meımiz, tamaq istegende de sol, taza júremiz. Atań aýyrǵanda jalǵyz biz emes, búkil aýyl dúrligedi. Qoıshy, úsh kún nár tatpaı, zikir salǵan adamda qan­daı qýat qalady. Ábden qarlyǵyp, ysyl­daǵan sekildi me. Biz syrttan tyń­daǵanymyz bolmasa, úıge kirý degen joq. Kókeńniń (men ákemdi kóke deıtinmin) ózi de ondaı kezde kire almaıdy. Sál saıabyrlady-aý degende, syrtqa alyp shyǵyp, dáretin alǵyzady. Tynystar-tynystamastan qaıtadan aqyryp, zikir sala bastaıdy. Jan shúberekke túıildi. Kókeń menen ne tamaq bergenimdi túgel surap shyqty. Syrttan kelgen dám, bóten et degen bolǵan emes. Burynǵy iship otyrǵan tamaǵy. Tamaq degende, jóndi tamaǵy da joq. Tıip-qashyp, qorek alǵany bol­masa, qomaǵaılanyp tamaq jegenin kórgen emespin.

Qudyqqa birdeńe tústi me dep, ony da arshydy. Tamaq taza, sý taza. Kó­keń shaı iship otyrǵanda: «Atam qal­jyrap barady, ana pále qaıta aınalyp soǵyp júrmese» dep ýaıymdaı bas­tasyn. Onysy, atań jalǵyz jol jú­rip kele jatyp, ot jaǵyp otyrǵan ana pálelerge tap bolǵan ǵoı. Ol uzaq áńgime. Kókeń kenet «úıdi jyq» desin. Oıbaı-aý kelgenimizge... deı berip edim. «Atamnyń úıin aıtyp otyrmyn. Basqa bir tazalaý jerge tigemiz. Eski jurt, álde qorym ba, birdeńe boldy. Áıtpese neden?» dedi. Úıdi jyǵyp, basqa jerge tiktik. Sodan ne deısiń ǵoı? Atańnyń astyna úsh qabat quraq kór­pe tóseıtinbiz. Sol quraq kórpeniń astynan, shúberekke túıgen aqsha shyq­syn. Oı toba, úsh-tórt kún buryn, atańa emdelýge, bir beıbaq kelgen bolatyn. Ol jaǵynda meniń sharýam joq. Em­delýge kelgender, atańnyń eshteńe al­maıtynyn onsyz da biletin. Dáreti bolýyn kókeń eskertetin. Sóıtsek atań­­­dy aýyrtyp júrgen jańaǵy kórpe­she­siniń astyndaǵy shúberekke túıilgen aqsha eken.

– Apa, sonda atam eshkimnen eshteńe alǵan joq pa? – degenimde.

– Aldy, – deıtin apam.

Men «solaı shyǵar» dep, jeńiske jetkendeı bolyp qalatynmyn.

«...Bir kúni atań otyrǵan úıdi sypyryp-sıyryp tazarta bastadyq. Bir ǵaryptyń jolǵa shyqqanyn kókeńe aı­typty. Erteńine, týra kireshiler sekildi attylysy, túıelisi bar bir top adam saý ete qalsyn. Bir áıeldi túıege shandyp tańyp tastapty. Adam­nyń sulýy ekenin keıin kórdik. Qara­taý jaqtaǵy bireýdiń kelini eken. Túsir­genine bir aı bolmastan naýqasqa shal­dy­ǵypty.

Túıege nege tańyp ákelgeniniń sy­ryn keıin estidik. Sap-saý sııaqty bo­­lyp kele jatqanda, mingen atynan túse salyp, qasha jónelipti. «Mynaý, Áji­niń jurty, baspaımyn» dep shyryldap, ázer ustatsa kerek.

Ondaı shalyqtap aýyrǵan adamdardy atań bir jeti, ári ketkende on shaqty kún­nen asyrmaı eline qaıtaratyn. Ál­gi beıbaqty bir aıǵa jýyq ustady. Kelin­shek kúnde tańerteń atańa kelip, em­ alady. Em bolǵanda, atań duǵa oqı­dy.

Mana aldy dedim emes pe. Sol ke­lin­shek arasyna aq taılaqtyń júnin jup-juqa etip tartqan, bıqasap degen ma­tadan shapan tigip, atańa syılady. Qol­men syryǵanyn kórseń, arasyna shy­nashaq syımaıdy-aý. Mine, sol shapandy ábden tozyǵy jetkenshe atań kıip júrdi. Adam balasynan alǵany, sol jalǵyz shapan».

Jaqsy áke jaman balaǵa qyryq jyl azyq. Aýdanǵa sletke alyp bar­ǵan muǵalimimiz qaıtar jolǵa degen aq­shany ustap qoısa kerek. Erese­gi, qurt-baqasy – sanymyz jeteý. Bas­shy­myz joǵary klasta oqıtyn Shal­ǵynbaı. Tabarnákke jabystyryp, 189-rázıezden bir-aq túsirdi. Tabarnák bizdiń rázıezge toqtamaıdy eken. Qap-qarańǵy. Yzǵyryq. Shamy syǵyraıǵan kazarmaǵa kirdik. Kóz ǵana jyltyraıdy. Bir-birimizge qaraımyz da tyrq-tyrq kúlemiz. Qaraıǵyrǵa jaqyn va­gonǵa jabysyppyz. «Jolaýshy» tańǵy toǵyzda keledi eken. El jatyp qalǵan. Jany ashyp, aıadaı bólmesine kirgizgen kezekshi «tunshyǵyp óletin boldym» dep, bizdi aıdap shyqty. Jazǵan qulda sharshaý joq. Qora syrtynda yńq-yńq kúısep jatqan sıyrdyń arasymen bir esikti qaqtyq. Ún joq. Ekinshisi esikke kelip, ún qatpastan ketip qaldy.Úshin­shi esiktiń ıesi taıana bergende basshymyzdyń úıretkeni boıynsha:

– Men Ysqaq ájiniń nemeresimin, – dedim shińkildep.

– Ne?

– Aýdannan, tabarnákten tústim. Atym Igen. Kókemniń aty Qasen.

– Kókeńde neń bar – dep Shalǵynbaı jeńimnen tartyp qaldy. – Áji atam­nyń?! Jaratqan ıem! Jaratqan ıem! – dep áıel kórindi.

Qol shamyn joǵary kótergen áıelge qaraı jaqyndaı bergenim esimde. Sol bógde áıeldiń «jaratqan ıem, jaratqan ıem» dep júrip, túnniń bir ýaqytynda shaı qoıǵany, tipti bıletke aqsha ber­geni kishkentaı kezimnen júregimde máń­gi saqtalyp qaldy.

Qarǵa tamyrly qazaqtyń márte­besin bıik etip kelgen uly qasıet – táý­beden jańylmaý. Myna yıý-qııý za­manda jazmyshtan ozmysh joq ekenin eske salyp otyrmasa, jú­rek degen jaryqtyqtyń tasqa aı­­na­­lyp ketýi yqtımal. Osy oraıda ár óńirdiń, aımaqtyń kıe tutqan áýlıe­­leri, kıeli oryndary bar. Mine, solardyń júrek tazalyǵyn, sharapatyn keńinen ýaǵyzdaý aýadaı qajet. Qazirgi jastar janyna azyq bolar dúnıeni dinı oryndardan izdeýdi ádetke aınaldyryp barady. Sol den qoıǵan jastarǵa dinı aǵymdardyń aǵy men qarasyn ajyratýǵa bar yqylas bilimimen qolushyn bersin dep memleket meshit ımamdaryna qamqorlyq jasap otyr. Bizdiń oblysqa, aýdan, aýylǵa, irgedegi Jáıremge dinı ýaǵyz aıtýmen, Allanyń aýyr júgin arqalap júrgen inilerime ıgilikti isterińniń jemisin kórýge jazsyn demekpin.

Igen Hasenuly