Shalabaev qaıda júr eken?

Kezinde Parıj-Medon observatorııasynda kyzmet atqaryp, aspandaǵy juldyzdardan syr tartqan Almas Shalabaev, fransýz halqynyń ataqty astronomy Genrı Kretıen atyndaǵy halyqaralyq ınternasıonaldyq joǵary dárejeli stıpendııanyń laý­reaty atandy. Parıj­de almatylyq jigit astronomııa ǵylymy boıynsha doktorlyq dıssertasııa qorǵady. Ǵy­lym bıigine jarqyrap shyqqan sol Almastyń keıinnen nege ekenin, aty-jónin esh jerden kez­destire almadyq...

Eýropaǵa ashylǵan tereze...

Batystyq aýdıtorııaǵa qoly jet­pe­gender, reseılik buqarany qarat­qandy jón kóredi.

17 mıllıondyq Qazaqstannan góri, 200 mıllıonǵa jýyq orys tildi kórermeni bar aýmaqta tanymal bol­ǵannyń merkantıldik esebi taǵy bar. Biraq óner salasynyń emı­grasııasy búkil álemde bar prosess. Mysaly, áıgili Gollıvýdtyń teń jarymy Latyn Amerıkasy, Eýro­padan shyqqan kıno juldyzdary. Án­shiler de álemniń ár túkpirinen jı­nalǵan. Sońǵy bi­rer jyldaǵy Nobel syılyǵynyń laýreattarynyń kóbi AQSh azamattary. Biraq olardyń túbin tarqatsań biri – Japonııa, ekin­shisi Koreıadan kelgen bolyp shyǵady.

1980-2000 jyldar arasynda baǵyn synamaq bolyp Máskeý, sonan soń Gollıvýd asqandar bizdiń elde de kóp edi...

1990-jyldary Máskeý asyp ketken qazaqtyń talantty aqyny Baqyt Kenjeev elge kelgen bir sa­parynda «Bul sapar maǵan úl­ken ózgerister ákele qoımady: uı­qysyrap jatyp, bir jaqqa aýnap túskendeı ǵana áser aldym», de­gen. О́zi aıtqandaı, «uıyq­tap ja­typ, Reseıge qaraı aýnap ketken» Baqyt qazir Kanadada turady. Shırek ǵasyrdan beri jat jerde júr­gen jerlesimizdiń poe­zııasynda kóshpendilerdiń saryny áli seziledi. Osydan birer jyl buryn áleýmettik jelidegi paraqshasynda «Ár­túrli elder arasynda shashylyp júrgen jaıym bar: Reseıge jıi kelip turamyn; turǵylyqty jerim – Kanada; amerı­kalyq qyzǵa úılendim, endi sonda kósh­keli jatyrmyn. Jalpy, men ózimdi «álem azamatymyn» dep esep­teımin. Meniń ıdealdarymnyń biri – Shoqan Ýálıhanov. Ol da qazaq jáne orys ofıseri, men sekildi «álem aza­maty» dese bolǵandaı» degen jaz­­ba qaldyrypty. Qazaqstannyń ońtústiginde dúnıege kelgen aqynnyń týǵan-týysqandarynyń basym kóp­shiligi qazir Almatyda turady. Osydan biraz buryn Baqyt Kenjeev Máskeýde ótken shyǵarmashylyq konkýrsta bas báıgeni jeńip aldy. Konkýrs shetelde júrgen orys tildi aqyndardy kóter­meleý maqsatynda qurylǵan eken. Más­keýlik jýrnalısterdiń «Siz qazaq aqynysyz. Sizdiń shyǵar­ma­laryńyzdan kóshpendilerdiń saryny sezilip turady. Orys tildi aqyndardy kótermeleý maqsatynda uıymdastyrylǵan konkýrsta bas báı­geni jeńip aldyńyz. Sizdiń tarıhı otanyńyzda ana tilińizdiń jaǵdaıy asa máz emes degendi jıi estımiz» degen qıturqylaý suraǵyna «Qazaqtyń kóptegen zııalylary sekildi men de qa­zaq tilin bilmeımin. Oǵan qatty kúı­zelemin. Orys tildi ortada ósken soń tilim qazaqsha shyqpaǵan. Meniń pikirimshe, bul óte kúrdeli mindet. Qazaqstan sekildi halyq sany az, onyń ústine polıetnıkalyq memleket úshin úkimettiń birinshi mindeti – ulttyq mádenıetti, sonyń ishinde ádebıetti damytý dep esepteımin. Iаǵnı, qazaq tildi kitaptardyń jaryq kórýin qar­jylandyrý, álemdik ádebıetti tanytý úshin qazaqtyń jas jazýshylaryn shetelge oqýǵa jiberý, sol arqyly qazaqtyń ádebı tilin damytýǵa kómek­tesý kerek. Jasyratyn túgi joq, oǵan qoldaýdyń qajet ekeni ras. Qa­zaq­stan Fınlıandııa, Norvegııa, Shvesııa sekildi shaǵyn memleketterdiń saıasatyn ustanýy tıis. Bul memleketterde jazýshylar, ulttyq til men má­denıetti damytý úshin, memlekettiń esebinen ómir súredi. Men qolymnan kelse, shetelde turyp jatqan, shyǵar­ma­laryn orys tilinde jazatyn qazaq aqyn­daryn kótermeleıtin konkýrstar uıymdastyrar edim. Qazaqstannyń basshy­lary osyǵan kóńil bólse eken» dep jaýap beripti.

2000-jyldardyń bas kezinde táýelsiz Tarlan syılyǵynda «Úmit» nomınasııasy boıynsha júldeger atanǵan Marat Isenov – Peterbýrgte. Al qazaqtyń talantty aqyn qyzy Áıgerim Táji osydan bes-alty jyl buryn álemniń orys tildi aqyndary bas qosqan «Debıýt» konkýrsynda júldeger atandy: qazir olardyń ár­qaı­sysy – jeke tulǵa, jeke álem. «Qazaq jerinen túlep ushyp, Más­keýde ta­nylǵandar qazaq qoǵamy úshin tym qashyq jatqan jylýy joq, tek jarqyrap kórinetin belgisiz galaktıka tárizdi emes pe?» degen pikir­di Londonda júrgen jerlesimiz Shoqan Laýmýlın múldem qostamaıdy eken. Ol Almatyǵa kelgen bir saparyn­da jýrnalıstermen kezdesken kezde talanttardy tanymaý qazaq­standyqtarǵa ǵana qatysty másele ekenin aıtady. «Nege tanymal emes» degenge ke­ler bolsaq, Qazaqstanda poezııa oqyl­maı­dy. Sebebi sol ǵana», – deıdi Sh.Laýmýlın.

Osydan birer jyl buryn qazaqtyń aqıyq aqyny Oljas Súleımenov bir maqalasynda óz elinde moıyndala almaǵan shyǵarmanyń jat jerde baǵy janady degenge senbeıtinin aıtypty. 1990 jyldar men 2000 jyldardyń basynda bizdiń qazaq kınolarynyń basym kópshiligi konkýrstyq janrǵa oıysyp ketti. «Qazaq kınogerleri batysty tanymaldylyqtyń baspaldaǵy dep qabyldady. Al batystyń kınosynshylary konkýrs qorjynyna kelip túsken qazaq kınosyn sátsiz týyn­dylardyń etalony dep qabyldap, sátsiz kınolardan sabaq alý úshin saraptama quralyna aınaldyrady», deıdi Oljas.

Sońǵy kezde halyqtyq baǵyttaǵy rejısser atanyp júrgen Erkin Ra­qy­shev «konkýrs úshin jazylatyn shyǵarmalardyń kúni ótti»degen oı­dy alǵa tartady. «Biraq solardyń qatysqan konkýrstarynyń deńgeıi óte tómen dárejede ekeni endi bel­gili bolyp jatyr. Álemde «A» kate­go­­rııasyndaǵy 20 festıval bar. Kon­kýrstyq kınolardyń birde-biri sol báıgege qatysa almaǵan. Bári tómengi deńgeıdegi jarystarǵa baryp, «laýreat atanyp» qaıtqan. So­dan soń sol konkýrstardyń uıym­das­tyrylýynyń ekinshi qyry taǵy bar. Ol – qatysqandardyń bárine laýreat degen ataq beredi. Bir adamdy kóp ýaqyt aldaýǵa bolady. Al kópshilikti aldaý múmkin emes. Sońǵy kezderi qoǵamda «sheteldegi konkýrstan báıge alyp qaıtty» degen sózdiń ózi kúlki týdyra bastady. Kıno – eń aldymen halyq úshin túsirilýi kerek. Kınonyń baǵasyn halyq berýi kerek.

«Kezinde «Qyz Jibek» fılmi de jekelegen tulǵalardyń synynyń astynda qaldy. Qazir kınoǵa, oǵan túsken ártisterdiń jeke basyna qa­­tysty shóp-shalamdardyń bári qý­rap ketti de, tek halyqtyq týyn­dy ǵana qaldy. «Meniń atym – Qo­ja» jaıly da osyny aıtamyn. Men qo­lymnan kelse, ádebıettegi, kınodaǵy halyq­shyldyq baǵytty odan ári tereńdete berýge basymdyq berer edim», deıdi Erkin Raqyshev.

Kóshpendilik qazaqtyń qanynda bar. Qazaq dalasynda týyp Mysyrdy bılegen Beıbarys, Úndistandy bılegen Babyr soǵan dálel. Jer betinde ın­tegrasııanyń yqpalyna ilinbegen birde-bir núkte joq. Talanttardyń eksporty da ıntegrasııanyń zańdy­lyǵy. Sondyqtan, «olar nege elden ketedi?» dep sary ýaıymǵa salyna bermeı, shetel aýyp ketken qazaq jastarynyń elmen baılanysyn úzip almaýyn barynsha qadaǵalaǵan durys. Biz úshin eń tıimdisi osy...

ALMATY