Alash kósemderiniń biri de biregeıi Álıhan Bókeıhanov Sankt-Peterbýrg qalasyndaǵy Orman ınstıtýtyn bi­tir­gen alǵashqy qazaq bolsa, Sábıt Baızaquly – osy akademııada orman sharýashylyǵy ekonomıkasy boıynsha doktorlyq dıssertasııa qorǵaǵan tuńǵysh qazaq!

Ol óz isine degen adaldyǵy men tııanaqtylyǵy, el-jurtqa yqylas-iltıpaty, qarapaıym qasıeti ja­ǵynan tuǵyrlastarynyń ar-uıaty sana­latyndardyń qatarynan. Sondyqtan Qazaqstannyń agrarlyq ǵylymyn, onyń ishinde orman sharýashylyǵy salasyn alǵy shepke shyǵaryp, so­ǵan saı dańqqa bólengen akademık Sábıt Baızaqulynyń ǵylymı-pe­da­gogıkalyq jáne qoǵamdyq salalar­da qajymaı, talmaı atqarǵan qyz­metin baǵalaý shyn máninde ońaıǵa soq­paıdy.

Sábıt Baızaqovtyń esimin aýyz­ǵa alǵanda, ol kisiniń ekonomıka ǵy­­­­lym­darynyń doktory, profes­sor­­ly­ǵymen birge Ulttyq ǵy­lym aka­­demııasynyń akademıgi, A.I.Ba­raev atyndaǵy birinshi dárejeli aýyl­sharýashylyǵy ǵylymdary bo­­ıynsha memlekettik syılyqtyń ıe­geri, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaı­ratkeri ekendigi erekshe qurmetpen aıtylady.

Ǵylymnyń qııa jolymen bıi­gine kóterilgen ǵalym elimizden tys­­­qary alys, jaqyn shetelderdiń ǵa­lym­­darynyń arasynda da orman sharýashylyǵynyń ekonomıka salasy boıynsha Qazaq elinen shyqqan asa tanymal tulǵa retinde keńinen belgili. Sondyqtan onyń orman sharýa­shylyǵy ǵylymyn órkendetip, respýb­lıkada agrarlyq salanyń maman­daryn daıarlaýǵa aıryqsha úles qosyp júrgenin shyn júrekten maqtanysh etemiz.

Sábıt Baızaqulynyń ómir jo­ly ózi quralpy bilimqumar qazaq jastarynyń taǵdyrymen óte uqsas desek, áste jańylysa qoımaspyz. Ol 1940 jyldyń 21-shi naýryzynda Qostanaı oblysy Jangeldın aýdanynyń 9-shy aýylynda dúnıege kelgen. Surapyl soǵystan keıin mektep esigin ashty. Oqý, bilimge degen qushtarlyq armanyna talmas qanat bitirip, 1949-1955 jyldary Aqsýat jeti jyldyq jáne 1956-1959 jyldary Qaratúbek orta mektebinde oqydy. Sol jyly Qazaq memlekettik aýylsharýashylyq ınstıtýtynyń orman sharýashylyǵy mamandyǵyna túsip, ony 1964 jyly bitirip shyqty.

Joǵary oqý ornyn bitirgen soń ınstıtýttyń «Or­man taksasııasy (ólshemderi) jáne or­manshylyq qalyptastyrý» kafedrasyna assıstenttik qyzmetke qal­dyryldy. Ol alǵashqy ustazdyq kúnderinen bastap-aq ǵylymǵa jáne bilimge degen qushtarlyǵy erekshe daralanyp, Respýblıkamyzdaǵy orman sharýashylyǵy salasyndaǵy ǵylymı jumystarǵa belsene qatys­ty. Osy baǵytta jınaqtalǵan ma­terıaldar negizinde 1969 jyly «Qa­­zaqstannyń qaraǵaıly orman­darynda aǵashtyń qylqan ja­pyraqty tarmaqtarynyń ónýi men qor­la­nýynyń keıbir zańdylyqtary jáne olardy ónerkásiptik paıdalanýdyń múmkindikteri» degen taqyrypta dıssertasııa qorǵap, aýylsharýashylyǵy ǵylymdarynyń kandıdaty dáre­jesine, al 1972 jyly dosent ataǵyna ıe boldy.

Talaı tynymsyz kúnderi men uıqysyz túnderin sarp etken jumy­synan jaqsy nátıje alǵan S.Baı­zaquly óz izdenisterin ári qaraı jańa yntamen jalǵastyra tústi. Onyń burynǵy jumystaryn júrgizý barysynda jınaǵan bilimi men tájirıbesi keıinirek burynǵydan da kúrdeli jáne kópten sheshimi tabylmaı kelgen orman qorynyń kadastrlyq-ekonomıkalyq baǵasyn anyqtaý prob­lemasynyń naqty sheshimderin jasaýǵa kómektesti. Sóıtip S.Baı­za­quly orman men ormandy jer­lerdiń sandyq, sapalyq jáne aq­shaǵa shaqqandaǵy qundylyǵyn tabýdyń metodologııalyq jaǵynan birtektiligin dáleldedi, olardy anyq­taýdyń prınsıpterin belgilep, metodıkalyq joldaryn usynyp, iske asyrdy. Sonyń nátıjesinde orman sharýashylyǵyna, ásirese onyń naryq jaǵdaıyna ótken kezinde óte qajet orman qorlarynyń kadastrlyq-ekonomıkalyq qundylyǵyn esepteýge arnalǵan normatıvtik materıaldar júıesin qurýǵa múmkindik aldy. Atalǵan keshendi quraldardyń negizinde orman sharýashylyǵy ju­mystarynyń uzaq jyldar boıǵy qyzmetine baǵa berýge bolatynyn dáleldep, osy salanyń tıimdiliginiń jal­py mólsherin anyqtaıtyn ádister jasap shyqty.

Kórsetilgen máseleni zertteý ús­tin­de ol ósip turǵan ormandardy sa­­tý­ǵa arnalǵan taksalardyń (ba­ǵa­lar­dyń) máni men maǵynasyna tereń de jan-jaqty taldaý jasap, olar­­­dy qurý barysynda jiberilip júrgen negizgi kemshilikterdi anyq­tady. О́sip turǵan aǵashty satýǵa qa­jetti baǵa júıesin jasaýdyń or­man­dy jerlerdiń ónimdiligi men or­mannyń túsimdiligine, olardyń bas­ty taksasııalyq kórsetkishterine ne­gizdelgen jańa ádisin usyndy.

S.Baızaquly qol jetkizgen ǵyly­mı nátıjelerin «Orman qo­ryn ka­dastrlyq-ekonomıkalyq baǵa­laý­dy jetildirý joldary jáne ony ormandy jańǵyrtý prosesin bas­qarý isinde qoldaný» degen taqy­ryp­qa jazylǵan dıssertasııasynda jınaqtap, ony 1987 jyly  Lenıngradtyń S.M.Kırov atyndaǵy orman-teh­nıkalyq akademııasynyń ǵylymı keńesinde sátti qorǵap, ekonomıka ǵy­lymdarynyń doktory dárejesin aldy.

Bul jumysty qorǵaý merzimi Orta­lyqtyń Almatydaǵy Jeltoqsan oqıǵasyn (1986 jyly) asqyndyryp, ony «Qazaq ultshyldyǵynyń» nátıjesi dep tanyp, shıelenisti kúsheıtip jibergen kezge sáıkes keldi. Osyǵan oraı, buryn oılaryn ashyp aıtpaı júrgen keıbireýler qarsylyq jasaýǵa tyrysyp baqty. Biraq mun­daı árekettiń bolaryn sezip júr­gen keńes múshesi, Lenıngradtyń ǵy­lymı ıntellıgensııasynyń aǵa býynynyń ókili, orman ekonomıkasy ǵylymynyń iri teoretıgi ári korıfeıi Tımofeı Sergeevıch Lobovıkov degen professor aldyńǵylar qatarynda sóz alyp, «men S.B.Baızaqovtyń dıssertasııasyn oqyp shyqtym. Mine, búgin óz aýzynan tyńdadym. Onyń synaıtyn jerleri joqtyń qasy. Meılinshe jaqsy istelgen jumys. Izdenýshiniń suraqtarǵa bergen jaýaptary men salmaqty sózderinen, ustamdy qalpy men sabyrly minezinen ony biz­diń aramyzǵa qosylǵan iri ǵalym ǵana emes, úlken ıntellekt ıesi dep esepteımin. Sonaý qazaq dala­sy­nyń túkpirinde týyp, tereń ekono­mı­kalyq oı túıindegen osy azamattyń jumysyna da, ózine de tańdanbaýǵa bolmaıdy», dedi.

Professor Lobovıkov negizsiz sóılemeıtin, aýzy dýaly kisi eken. S.Baızaquly shyndyǵynda úlken syn­nan aman ótip, tynymsyz on segiz jyl júrgizgen jumysy bekitile sala, kásibı órleý jolyna tústi: professor ataǵyn aldy, ózi oqyp bitirgen orman sharýashylyǵy fakýltetine dekan bolyp saılandy. Bul ótken ǵasyrdyń sekseninshi jyldarynyń aıaǵy bolatyn. Ol bul jumysynda tabandylyq kórsetip, Qazaq aýylsha­rýashylyq ınstıtýtynyń bas ǵı­maratynyń ózi basqaratyn fakýltet ornalasqan qanatyn Qazaqstan Respýblıkasy orman sharýashylyǵy memlekettik komıtetiniń esebinen kúrdeli jóndeýden ótkizdi, orman­shy ǵalymdar men joǵary oqý oryn­darynyń respýblıkaaralyq baılanystaryn kúsheıte tústi.

Ol orman ekonomıkasy boıynsha Ortalyq Azııa óńirindegi birinshi ǵylym doktory. Onyń ǵylymı eń­bekteri orman qorlaryn anyqtaý men tanýdy, orman mólsherleýdi, ormanshylyq qalyptastyrýdy jáne orman ekonomıkasy ǵylymdaryn edáýir baıytqan, burynǵy Odaq kóle­mine belgili P.V.Vasılev. T.S.Lobovıkov, N.A.Moıseev, I.V.Týr­kevıch, N.I.Kojýhov, L.I.Ilev jáne Iý.Iý.Týnysıa sekildi orman ekonomıkasy ǵylymdary iri ókilderiniń negizgi ıdeıalary men boljamdaryn damytqan, ári olardyń sheshimderin tabýǵa qosylǵan úlken úles boldy.

Sábıt Baızaqulynyń tabysty ǵylymı-pedagogıkalyq jáne uıym­dastyrýshylyq qyzmeti respýb­lıkamyzdyń ǵylymı jurtshy­lyǵy men mekemeleri jetekshileriniń nazaryna ilikti. Sonyń nátıjesinde ol 1991 jyly Qazaq aýylsharýashylyq ǵylym akademııasynyń korres­pon­dent-múshesi jáne onyń Prezı­dıý­mynyń Bas ǵalym hatshysy bolyp saılanyp, onda 1994 jylǵa deıin qyzmet atqardy.

1994-1996 jyldar aralyǵynda Ulttyq ǵylym akademııasynyń sha­qyrýy boıynsha onyń Bas ǵalym hatshysynyń mindetin atqardy. Ári sol kezderde Qazaq aýylsharýashylyq akademııasynyń akademıgi, Ult­tyq ǵylym akademııasynyń korres­pon­dent-múshesi jáne akademıgi bo­lyp saılandy. Odan keıin 2001 jylǵa deıin Qazaq ulttyq agrarlyq ýnı­versıtetiniń ǵylymı jumystar jónindegi prorektory boldy.

Ǵalym Sábıt Baızaquly 235-ten asa ǵylymı-ádistemelik eńbek, onyń ishinde 9 monografııa, 6 ormanshylyq-anyqtamalyq kitaptar, 2 oqýlyq jáne 3 oqý quralyn jazdy. Onyń «Orman qoryn ekonomıkalyq baǵa­laý», «Qa­zaqstannyń ormandary men orman sharýashylyǵy: jaǵ­daıy, damýy, baǵalaý ádisteri», «Qa­zaqstan ormandary men orman sha­rýa­shylyǵyn turaqty basqarýdyń keleli máseleleri» degen ózi jeke jáne basqa ǵalymdarmen birge jazǵan kitaptary respýblıkada orman sha­rýashylyǵy salasynyń ǵylymı-prak­tıkalyq negizderin kúsheı­te tú­sýge qosylǵan úlken úles bolyp esep­teledi. Al S.Baızaqulynyń óz áriptesterimen birlese otyryp shy­ǵar­ǵan «Qazaqstanda ekpe orman ósirý» degen eki tomdyǵy respýblıka boıynsha joǵary oqý oryndaryna arnalǵan alǵashqy oqýlyq. Osy eńbegi úshin ol 2009 jyly agrarlyq ǵylymdar boıynsha beriletin akademık N.A.Baraev atyndaǵy birinshi dárejeli ǵylymı syılyqqa ıe boldy. Keıin atalǵan oqýlyq Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń sheshimimen ekinshi ret basylyp taratyldy.

S.Baızaquly keıingi eńbekterinde Qazaqstanǵa dáıekti memlekettik orman saıasaty qajettiligi men ony iske asyrýdyń joldaryn dáleldep shyqty, orman sharýashylyǵy men ormanshylyqty qalyptastyrýdyń negizgi prınsıpterin, olardyń máni men túrin elimizdiń táýelsizdiginen týyndaıtyn jańa talaptarǵa saı ózgertý máselesin alǵa qoıyp, ba­ǵyt­­taryn belgiledi, jalpy or­man sharýashylyǵyn naryq jaǵ­daıyna ıkemdeýdiń utymdy ádis­terin kórsetti. Ol osy kúrdeli má­selege baı­lanysty oılaryn 2007 jy­ly shyqqan «Qazaqstanda ormandar men orman sharýashylyǵyn basqarýdy turaqtandyrýdyń ke­leli máseleleri» degen kitabynda jı­naqtap, ári qaraı «Qazaqstan Res­pýblıkasynyń memlekettik orman saıa­saty tujyrymdamasynyń jobasy» túrinde túıindedi.

Ol respýblıkada shyǵatyn bir­neshe aýylsharýashylyǵy ǵyly­mı jýrnaldarynyń redaksııa alqasynyń múshesi. Sońǵy kezge deıin Ortalyq Azııaǵa ortaq orman sharýashylyǵy ǵylymdarynyń úsh birdeı maman­dyqtary boıyn­sha kandıdattyq dıssertasııalar qorǵalatyn, respýblıkamyzda ondaǵan jyldar júıeli jumys istegen jalǵyz dıssertasııalyq keńes­tiń uıymdastyrýshysy jáne onyń tóraǵasy boldy. Ol 5 ǵylym doktory men 12 ǵylym kandıdatyn, 2 fılosofııa doktoryn daıarlady. Basqa ondaǵan jastardyń ǵylymı izdenister júrgizýine rııasyz aqyl-keńes, ádistemelik járdem berdi. Qazir de bul jumysyn tórt ǵylymı baǵytta fılosofııa doktory dárejesin beretin ǵylymı keńeste jalǵastyryp jatyr.

S.Baızaqulyn mamandyǵyna tyǵyz baılanysy bar orman sharýashylyǵy men óndiristeriniń qazaq dalasynda paıda bolýy men damýynyń tarıhy da qyzyqtyrady. Ol uzaq jyl­dar osy tóńirekte jınaqtaǵan ma­te­rıaldaryn júıelep, kólemi 36 bas­patabaq «Qazaqstanda orman sharýa­shylyǵynyń damý tarıhy» monografııasyn jáne sondaı kólemdegi taǵy eki kitap jaryqqa shyǵardy. Olar búkil ormanshy qaýymnyń kúndelikti anyqtamalyq quralyna aınaldy.

Sábıt Baızaquly orman sha­rýa­shylyǵy salasynyń muqtaj­dyqta­ryna baılanysty halyqaralyq jos­parǵa engen oryssha-qazaqsha «Qa­zaqstan ormanshysynyń anyqta­ma­lyǵy» kitabyn daıyndaýǵa qaty­nasyp, Germanııa úkimeti GIZ arqyly qarjylandyrǵan «Qazaqstanda jeke ormanshylyqty damytý» baǵ­dar­lamasyn júzege asyrý isine atsaly­syp, onyń negizgi baǵyttary men aýdan­­­­daryn anyqtaýǵa járdemdesti.

Halyqaralyq ELD jáne ISARDA baǵdarlamalary birlesip júr­giz­gen «Ortalyq Azııada jer degra­dasııasynyń ekonomıkasy» zertteýin Almaty oblysy Baqanas memlekettik orman sharýashylyǵynyń negizinde nátıjeli aıaqtady.

Orman sharýashylyǵy salasyna joǵary bilimdi mamandar men ǵalym kadrlar daıarlaýǵa úlken úles qosqan Sákeńnen tálim alǵan oqýshy­lardyń kóbi iri ǵalym ne óndiris jetekshileri retinde Qazaqstan men Qyrǵyzstanda, Reseı men О́z­bek­standa, TMD-nyń basqa da elderinde orman sharýashylyǵy kásip­oryn­darynda, jobalaý, ǵylymı-zertteý ınstıtýttarynda, kásibı orta jáne joǵary oqý oryndarynda abyroıly qyzmetter atqarýda. Mysaly, qazirgi joǵarǵy dárejeli orman sharýa­shy­lyǵy mamandaryn daıarlaıtyn eki agrarlyq ýnıversıtettiń pedagogtary – túgeldeı derlik akademık Baı­zaqovtyń oqýshylary.

Aýylsharýashylyǵy bilimi men ǵylymynyń qarashańyraǵy – Qazaq Ulttyq Agrarlyq ýnıversıtetiniń professor-oqytýshylary men bilim alýshy jastary jańashyl, bilgir, otanshyl, elimizdiń álemdik qaýymdastyq aldynda bedelin kóterýge aıryqsha úles qosyp júrgen osyndaı tereń oıly ǵalym, qaıratker azamatty maqtan etedi. Akademıktiń otandyq ǵylymnyń órkendeýine qosqan úlesi men mol tájirıbesi, biliktiligi men talap­shyldyǵy, azamattyǵy men parasaty keıingi býynnyń jas ǵa­lym­da­ryna, izbasar-shákirtterine úlken úlgi-ónege.

Búginde mereıli 80 jastyń bıik belesine kóterilgen Sábıt Baı­zaqulyn elge adal qyzmet etip júrgen ulty­myz­dyń ulaǵatty uly, áli de tyń kúsh-jigermen ǵylymǵa bereri kóp zerdeli ǵalym, zııaly tulǵa dep bilemin. Bul belesti baǵyndyrý – úlken baqyt. Sondyqtan ýnıver­sıtet ujymynyń, elimizdiń agroóndiristik kesheninde qyzmet atqa­ryp júrgen barsha ǵalym­nyń, qarapaıym eńbek adamdary men aýyl sharýashylyǵy mamandyǵyn ıge­rip júrgen jastardyń atynan qazaq ǵylymyn órge súırep júrgen qadir­mendi tulǵaǵa uzaq ǵumyr tileımiz.

Rahymjan ELEShEV,

UǴA akademıgi