Biz de ártis bolǵanbyz...

Kitap oqý o bastan hobbıim edi. 9-synypta oqyp júrgenimde bir qyzyq jaǵdaı boldy. Al­matynyń ortalyq bazarynan SÝM-ǵa deıingi kóshe boıynda uzynnan uzaq kitap satylatyn. Tup-týra jaıma bazar. Qysy-jazy birdeı kitap jármeńkesi bolyp jatady. Álgi bazardy sumdyq jaqsy kórdim. О́ıtkeni ylǵı sol jerden kitap alamyn. Qystyń bir kúni. Bazar ja­ǵalap kele jatyrmyn. Kele jatyp, qalyńdyǵy eki eli bolatyn kitap kózime ottaı basyldy. Bala kúnimnen tek qana qalyń kitaptardy oqıtynmyn. Juqa kitaptardy ózimshe mensinińkireı qoımaımyn. Izdegenge suraǵan degendeı, álgi qazyna kóp ki­tap­tyń ishinen menmundalap tur. Muqabasynda «Taý men dala hıkaıasy» dep jazylǵan. Syrtynda aıdyń sýreti, onyń ber jaǵynda bıdaıdyń sabaq­tary beınelenipti. Áıeldiń shashy jaıylyp ketken, aıdyń ústinde otyr. Osy sýret maǵan son­daı unady, ishin oqyp kórýge yntyqtym. Kitaptyń betine úlken áriptermen «Shyńǵys Aıt­matov» dep jazylǵan. Buryn estimegen esimim. Baǵasyn qarasam, qymbat eken. Oqýshynyń qaltasyna saı emes. Aınalshyqtap álgi kitaptyń qasynan kete almaı qoıdym. Kúni boıy sol mańaıdy torýyldadym. Ańdyǵanym – álgi kitap. «Bireý satyp alyp keter me eken» dep záre-qutym qalmady. Qaı­ta-qaıta kelip qarap ketemin. Ke­lemin de ashyp, birneshe betin oqyp alamyn. Erteńinde, odan arǵy kúni taǵy keldim. Aqyrynda kitapty «urlap alsam ba eken?» degen aram oı keldi. Sol oımen kelesi kúni bazarǵa taǵy keldim. Adamdar ájeptáýir jıylyp qal­ǵan. Kitapty qolyma alyp, oqyǵansyp paraqtadym. Eshkim mán bere qoımady. Qoltyǵyma qysyp bylaıyraq shyǵyp edim, maǵan taǵy da nazar aýdarǵan eshkim bolmady. Árkim óz sharýa­symen áýre. Bildirtpeı ketip qa­lýǵa taptyrmaıtyn múmkindik. Biraq buryn-sońdy urlyq jasap kórmegen soń qıyn bolady eken. Keteıin desem, aıaǵym qozǵalmaıdy, qatyp qalǵan. Júre alsamshy... Ne istesem bolady? Bul kitapty almasam, uıqymnyń qasharyn bilip turmyn. Sodan ne de bolsa táýekel dep, al­ǵa jaılap jyljyp kórip edim, satýshy qaramady. «Alyp kel» dese, qaıtyp bereıin dep tur­myn. Tilegimdi tabıǵat ta qoldaǵandaı, dál sol kezde qylaýlap qar jaýa bastady. Qar jaýǵan soń eshkimniń eshkimmen jumysy bolmaı, ábigerge túsip ketedi ǵoı. Bazardaǵylardyń bári zattaryn apyr-topyr jınastyryp jatyr. Men bolsam kópshiliktiń ortasynan aqyryn jylystaı berdim. Baıqaǵan eshkim bolmady. Sonda da artymnan bireý qa­rap turǵan sekildi, jıyrylyp alǵanmyn, dem ala almaımyn. Tek al­ǵa qaraı júgire basyp júrip kelemin, júrip kelemin. Bir kezde júregimdi qolyma ustaǵandaı bolyp, jaılap artyma qarasam, biraz jer uzap ketippin. Bazar alysta qaraýytady. Sodan eki ókpemdi qolyma alyp úıge qa­raı júgirdim kelip. Sátin sal­ǵanda meni eshkim baıqamady. Keldim de, kitapty bas almaı oqyp shyqtym. Men kútkennen de qyzyq kitap eken. Ishindegi keıipkerleriniń barlyǵyn jattap aldym. Shyǵarmanyń baý­rap alǵany sonshalyq, ózge bir álemde júrgen sııaqtymyn. Sodan keıin-aq qýansam da, qaıǵyrsam da álgi kitapty ashyp oqı bastaımyn, jastyǵymnyń astyna jastanyp jatamyn. Bul – meniń ómirimdegi alǵashqy jáne eń sońǵy urlyǵym boldy (kúldi).

* * *

Belgili aktrısa Ǵazıza Ábdi­nábıeva – meniń kýrstasym. Stý­dent kezinde ol óte názik ári qorqaq edi. Jataqhanada Maııa degen qyz ekeýi bir bólmede turatyn. Qonaqqa jıi baratynbyz. Keıde qarnymyz shu­ryldaǵanda ádeıi týra tamaq pisken kezde árneni syltaýratyp ketpeı qoıamyz. Qıpaqtap otyryp alamyz. «Ket!» deı qoımasyn bilemiz. Bir kúni eki qyz et asyp jatyr eken. Bul habar kel­gesin turamyz ba? Dereý iske ki­ristik. Qyrsyqqanda bireýi – bólmede, ekinshisi etti qaraýyldap, as pisiretin bólmede júr. Ánýar Boranbaev dosym qyljaqbas edi. As bólmeden joǵalǵan tamaqty jurt Ánýardan kóretin.

Ańdyp júrgenin sezip qoı­sa kerek, qyzdar da kúzetti kú­sheıtip, peshtiń qasynan shyqpaı qoıdy. Áıteýir bir kezde ekeýi bólmelerine buryla bergende, Ánýar etti lyp etkizip ydysy­men qosa ala jóneldi. Býy bur­qyraǵan tamaqty dastarqanǵa qoıyp, endi jeýge yńǵaılana bergenimiz sol edi, esik qaǵyldy. Ǵazızanyń daýsy. «Ash ta, ash!» dep dúńkildetip jatyr. Sas­qanymyzdan etti tabaǵymen tósektiń astyna tyǵa salyp, ústine otyra kettik.

– Qaıda kástról? – dep kire aıǵaıdy saldy Ǵazıza. Biz: «Túk bilmeımiz», dep boı bermeımiz. Daýlasyp toqtamas pa edik, tósektiń astynan býy burqyraǵan ettiń ıisi tanaýdy jaryp bara jatyr. Al moıyndamaı kór?!

* * *

Tólendi degen kýrstasymyz aýyldan qazy alyp keldi. Qazy bolǵanda da keremet qazy. Qys kezi edi. Tólendi ony «kóktem shyqqanda jeımiz» dep kózimizdi qyzartyp, terezeniń temirine ilip qoıdy. Aýzymyzdyń sýy quryp, qaradyq ta qoıdyq.

Kópten kútken kóktem de shyq­ty. Áli kútip júrmiz. Tó­keńniń et asyp beretin túri joq. Bir kúni qarasaq, qazynyń maıy tamshylap tur. Baıaǵy torsyqtaı qalpynan kishireıip, shógip qalypty. Aqyry... bolmaǵan soń urlaýǵa kóshtik. Tólendi uıyqtaıtyn kezdi kútip júrip, aqyry urladyq. Dereý qazanǵa salyp, astyq. Balbyrap tu­ryp babynda ábden pisti. «Port­veın-12» degen sharabymyz da bar. Ol kezde «portveın» ishý ekiniń biriniń qolynan kele bermeıtin. Ádemilep dastarqan jasadyq. Makaronyn salyp, «daıyn boldy-aý» degende Tó­lendini shaqyrdyq.

– Tóke, kele qal, azyn-aýlaq dastarqan jaıyp edik, dám tatsyn dep shaqyrdyq, – dep báıek bolyp ertip keldik. Tórge otyrǵyzdyq. Sharaptan bir rómke quıyp: «Taǵamnyń aldynda bir alyp qoı», dep ishkizip jiberdik. «Al endi bata jasa» dep dastarqanǵa qazyny ákeldik. Betin ashyp qalyp edik, Tókeń túnerip turdy da qaldy. Túri ózgerip sala berdi. Qazyǵa qarap sileıip áli otyr. Bir kezde staqandy ala salyp Ánýarǵa laqtyryp edi, ol buǵyp qaldy da, shyny ydys qabyrǵaǵa tıip kúl-parsha boldy.

– О́zim asyp bereıin dep júr edim, – dep ókpelep talaı kún júrgeni bar Tókeńniń...

* * *

Teatrǵa aǵash kelgen jyly áskerge shaqyryp, boryshymdy óteýge kettim. Ne kerek, Vla­dıvostoktan bir-aq shyqtym. Áskerı teatrǵa shaqyrylyp, sonda bardym. Kileń orystardyń arasyndamyn. Qaratory bolǵan soń, grýzın, ózbek, túrik sııaqty rólderde mindetti túrde oınaımyn. Kóbinese gastroldik saparda júremiz. Sondaı bir saparda poıyzdyń dálizinde turǵan júzi tanys bireý jylyushyraı qarady. Kózime ottaı basyldy. О́zimizdiń qazaq eken desem, ózbek eken. Tanysa kele, olardyń bir vagon qaýyn-qarbyz ákelgenin, ony satý kerek ekenin bildim. Satýǵa kómektesýimdi surady. Kelistim.

Ol jaqta qaýyn-qarbyz degen tańsyq. Jurt bir kún buryn kezek alyp, satyp alady. Kómektesip jatqanmyn. Adamdardyń betine de qaramaımyn. Tarazyǵa ólsheı salyp, saq-saq salyp beremin. Sondaı qyzý jumys ústinde bireý qatqyl daýyspen: «Skolko stoıt?» dedi.

Tanys daýys. Aıaǵynan basyna qaraı aqyryn kóz aýdaryp qarasam, teatr bastyǵy. Ol da maǵan tesile qarap qa­lypty. «Qaıdan kórdim?» dep ta­ńyrqap turǵany belgili. Qalaı ólshegenimdi bilmeımin, áıteýir qarbyzdy qolyna ustattym. Artyna qaraǵyshtaı-qaraǵyshtaı ketti bastyq. Tanyp qoısa, uıat ári yńǵaısyz bolǵaly tur.

Bastyq kete salysymen 5-6 úlken qarbyzdy kótergen boıda onyń bólmesine keldim. Basqa kiltpen ashtyryp, dastarqanǵa álgi ákelgenderimdi qoıyp shy­ǵyp kettim de, buryshta baqylap turdym. Bastyq keldi. Esigin ashty. Sosyn artqa qaıta shegi­nip, esiktiń nómirine qarady. «Basqa bólmege kirip kettim» dep oılasa kerek. Men shyǵa kel­dim de, qolyn alyp amandas­tym. Ishke kirdik. «Baǵana meni tanymadyńyz ba?» dedim dereý.

– Joq, – dedi bastyq tańdana.

– Sizge qarbyz satqan men edim...

– Sen ne istep júrsiń onda?

– Jerlester kelip qalypty, solarǵa kómekteskenim ǵoı, – dedim qyzara.

Bastyq birazǵa deıin meni kórse kúlip júrdi.

* * *

Káris rejısseri Men Don Ýktiń rejısserligimen «Qar qyzy» qoıylymy sahnalanatyn boldy. Áýelde Nurjan degen jalǵyz-aq keıipker bolatyn. Sońǵy nusqasynda Oralhan Bókeı Nurjandy Baqytjan, Amanjan, Nurjan esimdi úsh keıipker etip shyǵardy. Maǵan buıyrǵany – Baqytjan boldy. Nurjan men Amanjandy oınaý mindeti – Doshan Jol­jaqsynov pen Altynbek Ken­jekovke júkteldi. Qar qyzyn Sholpan Sirgebaeva oınady. Al Qońqaı shaldyń beınesi Qasym Jákibaevtyń nusqalaýynda qazaq sahnasyndaǵy jańalyq keıipker boldy. Tynbaı iz­denýdiń arqasynda spektakl sondaı utymdy shyqty. Ártis­terdiń raqattanyp oınaıtyn qoıylymdardyń birine aınaldy. Ishine ne salsań da syıyp jatatyn tynysy keń, aýqymy alapat qoıylym edi ǵoı. Sonda bir tańǵalǵanym, spektakl sah­nada qansha ret oınalsa, Oralhan sonsha ret ózi qatysyp, qoıylymnyń bel ortasynda júretin. Artyq-kem tusyn aıtyp, akterler oıyny jaıyndaǵy óz pikirimen únemi bólisip otyratyn. Bizdiń akterlik ansamblimiz de qyzyq edi. Ár qoıylym saıyn bir-birimizge aıtpaı, ózimizshe ishteı daıyndalyp kelemiz de, sahnadaǵy serigimizdi tyǵyryqqa tireımiz. Kóbinese, men jasyryn daıyndalyp kelip, oıyndy tosynnan bastap ketemin. Ádettegi daıyndyqtan bólek, aldynda ne kútip turǵanynan beıhabar akter áýelde ne isterin bilmeı ańyryp turyp qalatyn da, ózinshe bir áreketke kóshetin. Sondaı qyzyq bolatyn. Altynbek nusqalaıtyn keıipker – Nurjandy úsik shalyp, ál ústinde jatatyn tusy bar. Sonda Doshan ekeýmiz Altynbek-Nurjannyń ústi-basyn ysqylap, qarmen ýqalaı bastaımyz. Ol bolsa, bizdiń aldaǵy ýaqytta ne istemek oıymyzdan beıhabar. Arpalysqan bolyp júrip, Altynbektiń kıimderin sheshe bastadyq. Sheshindire kele, shalbaryna kelgen tusta Altynbek shyndap sasa bastady. Birinshi plandaǵy akter ǵoı. Ne isterin bilmeı, amalsyzdan: «Qoıa qoıyńdar, shyqqannan keıin aıtqandaryńdy oryndaımyn», dep endi jalynýǵa kóshti. Zalda otyrǵan Oraǵańnyń keńkildep kúlgen daýsy shyǵyp jatyr. Osy epızod Orekeńe sumdyq unady. «Qar qyzy» bizdiń teatr­da uzaq júrdi. Jaqsy, sátti, utymdy, durys qoıylǵan keıbir qoıylymdar bir qoıylǵannan keıin sol sahnasynan ózge teatrlarǵa kóshpeı qalyp qoıady. «Qar qyzy» sondaı spektakl boldy.

* * *

Máskeýde oqyp júrgen ke­zimiz. Jataqhanamyzdyń ja­nynda memlekettik úlken ámbe­bap dúken bar. Syrttaı baqylap ótemiz, esiginiń aldynda adam qarasy azaıǵan emes. Uzynnan uzaq shubatylǵan kezek. Sodan «Bul ne qylǵan qanbazar?» dep dúkenniń janyna jaqyndap baryp, mán-jaıdy bilsek, zattardy qala boıynsha arzandatyp satatyn jalǵyz dúken eken. Sondyqtan da Máskeýdiń barlyq halqy osynda kelip saýda jasaıtyn kórinedi. Muny bilip alǵan bir top stýdent qýlyqqa kóshtik. Kún sa­ıyn tańǵy saǵat tórtten turyp, dúkenge kezek alamyz. Ortaǵa eki-úsh adamdy jiberemiz de, jáne bir kezekti belgileımiz. Sóıtip dúken aldynda kezek satyp, aqshadan biraz ýaqyt tapshylyq kórmedik. Qarnymyz da toq, kóńilimiz de kóterińki júrdi.

* * *

Birde Qaraqalpaqstanǵa gas­troldik saparmen bardyq. Ol jaqta keshtiń batýy qyzyq, kún tas tóbege shyǵyp turyp ala­dy da, lezde qas qaraıyp shyǵa keledi. Ymyrttyń qashan úıirilgenin tipti de sezbeı qalasyń. Kelgen kúni birden spek­takl oınaıtyn boldyq. Biraq mezgildiń jańaǵydaı qyzyǵyn túsinbeı, bólmede jatyp kózim ilinip ketken eken. Álden ýaqytta bireý tesile qarap otyrǵandaı sezildi. Shoshyp oıandym. Kózimdi ashsam, qarsy aldymda shopyr jigit otyr. Tańdanǵanymdy jasyra almaı: «Neǵyp otyrsyń?» dep surap edim. Álgi jigit: «Spektakl bas­talyp ketti, ar jaqta seni alyp kel dep jiberip edi. Baǵanadan beri uıqyńdy qımaı otyrmyn», deıdi jaıbaraqat.

«Spektakldi men basta­ýym kerek edi, endi ne bolmaq?..» Tósekten atyp turyp, jalańaıaq kúıimde teatrǵa qaraı júgirdim. Butymda – tizesi shyqqan «trıko». Oǵan qaraıtyn men joq. Zymyrap kelemin. Qonaq úı men teatrdyń arasy edáýir jer bolatyn. Eki ókpemdi qolyma alyp entigip jetsem, bas rejısserimiz Maman Baıserkenov esiktiń aldyna turyp alǵan, kirgizbeıdi.

Aınalyp ekinshi esikke júgirdim. Shymyldyq ashylyp, qoıylym bastalyp ketken eken. Kıimimdi de aýys­ty­ryp úlgermesten, kelgen sport kostıýmimen birden sah­naǵa atyp shyqtym. Shyǵýyn shyqqanymmen, bir aýyz sóz esime túser emes. Turmyn. Uzaq únsizdik. El kúledi. Ne isterimdi bilmeı, seriktesim Doshanǵa (Joljaqsynov – avt.) qaraımyn. Ony da kúlki qysyp, qyp-qyzyl bolyp býlyǵyp ketken. Sóıleı almaıdy. Sodan rejısserdiń buıryǵymen shymyldyq jabyldy. Perde jabylyp edi, barlyq sózim esime túse ketti. Qýanyp ketip: «Shymyldyqty ashyńdar!» degenim sol edi, «Armandapsyń, endi ashylmaıdy jáne bilip júr sen búginnen bas­tap teatrda jumys istemeısiń!» dedi qatqyl únmen bas rejısser.

«Endi ne istemek kerek?..». Uzaq oılanyp turýǵa ýaqyt joq. Qasymdaǵylar apyl-ǵu­pyl kıindirip jatyr. Oıymdy júıelep, replıkama ishteı da­ıyndalyp aldym da, sahnaǵa qaıta júgirip shyqtym. Bul jo­ly jolym bolyp, mátinnen mú­dirmedim. Bir ýaqytta syrtqa shyǵyp, ústime qarasam, sol baıaǵy úıden kelgen «trıkomen» turmyn. Jalań aıaqpyn. Biraq, bastysy, ústimde pıdjagim bar. Grımm bólmesine kelip, bolǵan jaıtty áriptesterime eki ezýim jıylmaı baıandap berdim: «Osylaı uıyqtap jatsam, shopyr kelip oıatyp tur. «Spektakl bastalyp ketti» deıdi. Sodan atyp turyp, teatrǵa júgirip kelsem, Maman tur, ózin­she meni ishke kirgizbeıdi. «Oınamaısyń!» deıdi. Men: «Ottapsyń! Oınaǵanda qandaı!» dedim de, ekinshi esikten kirip, sahnaǵa shyǵyp kettim...» degen sııaqty sózder ketip jatty. Tyńdaýshylarym da qyran-topan kúlkiniń astynda qalǵan. Bir ýaqytta kúlkileri sap ty­ıyldy. Birdeńe dep ymdap qoıady. Túkke túsiner emespin. Áńgimem taýsylar emes. Sóıtsem biz­diń sózimizdiń barlyǵyn bas re­jısserimiz – Maman Baıser­kenovtiń ózi jelkemizde turyp tyńdap tur eken. Jaılap artyma qarasam, «Nemenege jetisip kúlip otyrsyń? Teatrdan ketkenińe me?», dedi. Ne derimizdi bilmeı, tómen qaradyq.

Jazyp alǵan

Nazerke JUMABAI,

«Egemen Qazaqstan»