Erkinbek Pitirálıev: Ár kıno – úlken tájirıbe

– Ádette akter, rejısser, jal­­py kıno túsirýge qatysty shyǵarmashylyq top Kann fes­tıvaline qatysýdy jyldar, tipti ómir boıy armandap kútedi. Bul jaǵynan sizdi joly bolǵysh adam deýge keletin shyǵar. De­bıýt­tik jumysyńyzben Kann fes­tıvaliniń tórinen bir-aq shyq­­tyńyz...

– Iá, bul endi kútpegen bir tosyn jaǵdaı boldy. Asta­nadaǵy Qazaq ulttyq óner ýnı­versıtetiniń magıstratýrasynda oqyp júrgen kezim edi. Dıssertasııa qorǵaıtyn ýaqyt jaqyndap qalǵan. Qorǵaýǵa daıyndyqpen qyzý qarbalasta júrmiz. Bir kúni telefonyma prodıýser Serik Ábishev habarlasyp, rejısser Ádilhan Erjanovtyń fılm túsirgeli jatqanyn aıtyp, meni operator bolýǵa shaqyrdy. Kıno túsirgen jaqsy ǵoı. Biraq aldymda dıssertasııa qorǵaý jaýapkershiligi tur. Al men qazir ketsem, birneshe aı ýnıversıtet betin kórmeýim anyq. Biraq sonda da bul usynystan bas tar­ta almaı, magıstratýradaǵy us­tazym Áýbákir Qalıulymen aqyl­­­dastym. Ol kisi bastamamdy qýana quptap, ekeýmiz birge dıs­­ser­tasııanyń aldyn ala qor­ǵaýyn qabyldaıtyn komıssııa músheleriniń aldynan óttik. Ol kezde Áshirbek Syǵaı, Baýyrjan Nógerbek aǵalarymyzdyń kózi tiri edi. Qyzý pikirtalas boldy. Sońynda Áshirbek aǵa sóz alyp: «Kıno túsiretin jastar aý­dı­torııanyń mańaıynda emes, túsi­rilim alańynda júrgeni durys. О́ner úshin sol paıdaly» dep batasyn berdi. Sóıtip aǵalardyń aq batasymen, alǵashqy fılmimdi túsirýge Almatyǵa jol tarttym. Sapar sátti bolyp, «Qojaıyndar» kartınasyn túsirip qaıttyq. Arada biraz ýaqyt ótken soń rejısser habarlasyp, jumysymyzdyń Kann kınofestıvaliniń irikteýinen ótkenin súıinshiledi. Basynda asa senińkiremeı, salqyn ǵana alǵys aıtyp, tutqany qoıa saldym. Al kınofestıvaldyń ózine qatysyp, qyzyl kileminen júrip ótken sáttiń áseri tipti bólek eken. Sóı­tip jumysymyz halyqaralyq deńgeıdegi aıtýly festıvalǵa qatysyp qana qoımaı, aǵylshyn sarapshylarynyń sheshimimen 10 úzdik fılmniń qataryna en­di. Qazylar alqasynyń joǵa­ry baǵasyn aldy. Ol kezdegi qýa­nyshty sózben aıtyp jetkizý múm­­kin emes. Bul fılmnen keıin Aýstralııaǵa bardyq. 2014 jylǵy Azııa qurlyǵynyń 5 úzdik operatoryn tańdady. Sol festıvalda «Qojaıyndar» fılmi operatorlyq óner boıynsha «Azııa­­nyń Oskary» júldesine úmitker boldy. Jalpy, bul kartına bizdiń shyǵarmashylyq top úshin tabys­ty boldy. Aıtýly festıvaldar bıiginen kórinip, shet memleketterde elimizdiń abyroıyn asqaqtatyp qaıttyq. О́z komandasyna qosyp, osyndaı aýqym­dy jobany senip tapsyrǵan rejısser Ádilhan Erjanov pen fılm prodıýseri Serik Ábishevke alǵysym zor.

– Baıqaımyz, arthaýs baǵy­tynda túsirilgen, ıaǵnı fes­tı­­valdyq fılmderdiń kóbi álem­di tańǵaldyryp júr­geni­men, óz elimizge kelgende kórse­ti­lim she­­karasy tarylyp, kıno­tea­tr­lardyń ózinde kóp kór­setil­meı jatady. Munyń sebebi nede dep oılaısyz? Álde bizde kórermen daıyn emes pe?

– Kıno kóretin adamdardyń barlyǵynyń talǵamyna birdeı jaýap berý múmkin emes qoı. Máselen, úıge qonaq kelgende, kınoteatrǵa aparaıyq desek, ol kisilerdiń tańdaýy kóbinese komedııa janryndaǵy jeńil fılm­derge túsedi. Ol barlyq otbasynda bar jaǵdaı dep oılaımyn. Múmkin bul búgingi zamannyń talap-talǵamyna baılanysty bolar. Kórermenderdiń kópshiligi oılanǵysy kelmeıdi. Sondyqtan da oılantatyn, fılosofııalyq oıǵa jeteleıtin aýyr fılmder­den alys júredi. Máselen, ót­kende sheteldik festıvaldardan júldeli oralyp júrgen Ámir Baı­ǵazınniń «О́zen», Ádilhan Er­janovtyń «Qap-qara adamdaryn» kórý úshin stýdentterimdi ertip kınoteatrǵa bardym. Zal bos. Bizden basqa 2-3 bóten adam bar. Qalǵan oryndar bos turdy. Sol sııaqty bıyl birneshe atalym boıynsha «Oskar» syılyǵyn ıelengen koreılerdiń «Parazıtterin» de kınoteatrda tamashaladyq. On­da da sol jaǵdaı. Kerisinshe, komedııalyq fılmderdiń seans­yna oryn joq. Biraq bir qyzyǵy, bizdiń elde kórermen jınaı al­maǵan «Parazıtter» óz elinde, ıaǵ­nı Ońtústik Koreıada eń joǵary kórsetilim jınapty degen derek oqydym. Osynyń ózi kórermen talǵamy, mádenıeti deńgeıiniń arasyndaǵy aıyrmashylyqty baǵamdaýǵa jaqsy mysal dep oılaımyn. Jalpy, festıvalǵa qatysýǵa joldama alǵan fılm­derdiń deni sol eldiń áleýmettik máse­lelerin óner tilinde shynaıy ashyp kórsetýimen qundy. Máselen, siz shetelden nebir tany­mal juldyzdardy shaqyryp, Qazaqstannyń ádemi jerlerin túsirip, festıvalǵa jiberseńiz, ol jumysyńyz irikteýden ótpeıdi. О́ıtkeni sheteldikter ádemi kadrdan buryn, ol fılmde kıno túsirilgen memlekettiń ıisi, áleýmettik jaǵ­daıy ashyq kórsetilgenin, sol ja­ıyn­an syr qozǵalǵanyn qalaıdy. Sony kútedi. Osy sebepti de fes­­tıvaldyq fılmder kórýge de, qa­byldaýǵa da aýyr keledi. Má­selen, Kann kınofestıvalinde «Úzdik aktrısa» atalymynda júl­deger bolǵan Sergeı Dvor­sevoıdyń «Aıka» nemese kúni keshe «Oskardyń» birneshe atalymyn enshilegen sol «Parazıtterdi» alyp qaraıyq. Barlyǵynda eldiń áleýmettik túıtkilderi tereń qoz­ǵalǵan. Arthaýs baǵytynda túsi­rilgen fılmderdiń júgi de, talaby da basqa. Oǵan kórermenniń úlken daıyndyǵy kerek. Jalpy, festıvaldyq fılmderdiń pro­kattyq ómiri solaı ótetin sııaqty. Men bul suraqqa naqty jaýap bere almaımyn. Ony rejısserler men kınotanýshylardyń zertteýine qaldyrý kerek shyǵar.

– Siz – otandyq rejısserler ǵana emes, sheteldik kıno ma­mandarymen de jıi shyǵar­ma­­shylyq birlikte jumys is­teı­tin kınooperatorlar qa­ta­ryn­dasyz. Ásirese Túr­kııa eli kınogerlerimen tande­mi­ńiz jemisti júzege asýda. Aı­ty­­ńyzshy, sheteldik re­jıs­ser­ler men Qazaqstan kıno ma­­mandarynyń jumys is­teý tásilinde qandaı da bir aıyr­ma­shylyqtar bar ma eken?

– Bul da óte qyzyq jaǵdaı boldy. Men 2015 jyly serıal túsirdim de, bir jyldaı eshteńe túsirmeı tynyshtyqta jú­rip qaldym. Sol ýa­qytta ýnıversıtet­te oqıtyn bir stýd­entim Túrkııaǵa shy­ǵarmashylyq tá­jirıbe almasýǵa bardy. Son­­da Messý Djeı­lan degen túrik re­jıs­seri memlekettiń qoldaýymen fılm tú­sirgeli jatyr eken. So­dan bizdiń stýdentten: «Qa­zaqstanda qandaı jaqsy operatorlar bar?» dep suraıdy. Ol kisi otandyq birneshe operatordyń aty-jónin usynady. Buǵan deıin rejısser bizdiń «Qojaıyndar» fılmin You Tube jelisinen kórgen eken. Sodan maǵan habarlasyp, shyǵarmashylyq jumys bastalyp ketti. Túsirilim óte qy­zyq ótti. Ssenarıı de tar­tysqa qurylǵan eken. Maǵan unady. Odan keıin araǵa jyl salyp Nazıf Týnch degen rejısserdiń ju­mysyna operator boldym. Ol kar­tına da birneshe halyqaralyq fes­tıvalda júldeger atandy. Baıqaǵanym, Túrkııada kıno mamandary negizinen jasy úlken adamdar eken. Menimen jumys is­tegen rejısserdiń ózi – 50-den as­qan kisi. 28 jastaǵy meni kórip olar qatty tańǵaldy. Biraq esh qıyndyqsyz birden til tabysyp kettik. Operator úshin ár kıno  úlken tájirıbe ǵoı. Túriktermen birlese túsirilgen bul fılmder men úshin tájirıbe turǵysynan óte jemisti boldy dep oılaımyn.

– Erkinbek, bir suhbaty­ńyzda: «Operator rejısser tań­­damaıdy. Kerisinshe, rejıs­serdiń ózin tańdaýyn kútedi» depsiz. Qupııa bolmasa, dál qazir ózińizge qaı rejısserden birlese jumys isteýge shaqyrý túskenin qalar edińiz?

– Iá, bul meni operatorlyq ónerge alǵash alyp kelip, tárbıe­legen ustazym Bolat Súleevtiń sózi bolatyn. Ol kisi únemi biz­ge: «Operatorlyq óner kelin sııaq­­ty. Sender rejısser tań­da­maısyńdar, kerisinshe rejısser senderdi tańdaıdy» dep únemi aıtyp otyrýshy edi. Jumysyń kórgen jannyń janaryn jaýlap, nazaryn aýdararlyq sapaly bolsyn degeni. О́ıtkeni ope­ratorlyq óner – Qazaqstanda asa bir qatty damyǵan sala emes. Kásibı kıno mamandary bolmasa, kórermender arasynda operator eńbegine kóp mán be­ril­meıdi. Fılm­degi barlyq eń­bek akterler men rejısser­ler­ge telinedi. Al Túrkııada olaı emes eken. Ol jaq­ta kórer­menniń ózi onlaın kon­ferensııa­lar­da ope­ra­torǵa su­raq qoıyp, tú­sirilim ju­­­mysta­ry­nyń erek­she­lik­­­te­rin taldap aı­­typ otyrady. Bul jaǵynan kelgende túrik k­ó­rermenderi biz­diń kınosúıer qaýymnan kóp erek­­shelenedi. Al endi rejısser tańdaýyna kelsek, shúkir, osy kúnge deıin Ádilhan Erjanov, Asqar Uzabaev, Serik Ábishev, Aıdyn Sahamanov syndy kileń myqty rejısserlermen tandemde jumys istedim. Talaı nárse úırendim. Birlese jumys iste­gim keletin ondaı jaqsy rejıs­serler qazir de kóp, árıne. Olar­dyń atyn atap, túsin tústegim kel­meıdi. О́ıtkeni olar shynymen kóp. Aldaǵy ýaqytta da osyndaı úndesken shyǵarmashylyq tan­demimiz jalǵasa berse degen ti­legim bar. Jalpy, men kez kelgen usynysqa ashyqpyn. Bastysy ssenarııi qyzyqty bolsa boldy.

– Sizdiń operatorlyq jumys­tardy synshylar, rejısserler, jalpy aǵa býyn áriptesterińiz: «Jaryq pen kóleńkeni utymdy oınata alýymen erekshelenedi» dep joǵary baǵalaıdy. Ras, ja­ryqty kóre bilý, tústi seziný – sý­retshi, operator mamandar úshin úl­ken qasıet. Bul qabilet sizge qa­laı keldi? Bala kezińizde ká­sibı túrde sýret salýmen aına­lystyńyz ba?

– Shynymdy aıtaıyn, dál qazir siz maǵan sýret salyp ber deseńiz, qansha tyrysqanymmen tilegińizdi oryndaı almas edim. О́ıtkeni sýret salýǵa kelgende asa shebermin dep aıta almaımyn. Fotoǵa túsirýmen de bala kúnimnen júıeli aınalysqan joqpyn. Biraq kınony kóp kórdim. Akademııada oqyp júrgende shet­eldik bir rejısserdiń suhbatyn tyń­dadym. Sonda ol kisi aıtady: «Bizdiń barlyq jaqsy sátterimiz – ol balalyq shaǵymyz. Men áli kúnge deıin bir kadr túsirý úshin mindetti túrde balalyq sha­ǵyma oısha baryp kelemin» deıdi. Sol sózden keıin men de oılanyp qaldym. Shynymen de bizdiń barlyq ádemi, áserli sátterimiz, kórkem kórinisterimiz balalyq shaǵymyzda, týǵan jerimizdiń tań­ǵajaıyp tabıǵatynda jatyr eken. Sol jas kúnimizden bo­­ıymyzǵa sińip, túpsanamyzda máńgilik óshpesteı bolyp saqtalyp qalǵan shyǵar. Sol sulýlyq kadr arqyly kórkem kóriniske ulassa kerek. Al kásibı túrde jaryqpen jumys isteýdi negizinen ustazymyz Bolat Súleevten úırendik. Sol kisiniń aıtqany men qolmen ustatyp kórsetkeni búginde bizdiń jumysymyzǵa kóp kómegin tıgizip jatady. Jalpy, operatorlyq ónerde men qandaı da bir jetistikke jetip, qoltańbam erekshelenip tursa, ol – ustazym Bolat Qalıulynyń ustazdyq eńbeginiń jemisi dep bilemin. Eger ol kisi emes, basqa ustazǵa tússek, bilmedim, búginde bizdiń qandaı maman bolarymyzdy. Biraq jalǵyz-aq nárseni anyq bilemin – Bolat Súleevke kezdesý arqyly biz ómirde de, kásibimizde de úlken lotereıa utyp aldyq. Búginde Bolat aǵadan bitirgen shákirtteriniń bári operatorlyq ónerdi tastaǵan joq. Barlyǵy osy salada jemisti qyzmet etip keledi.

– Áńgimeńizge rahmet.

 Áńgimelesken

Nazerke JUMABAI,

«Egemen Qazaqstan»