– Ashat Qanatuly, biz ǵylymdy damytý máselesin qarjylandyrýdan bastap, túpki nátıjede de sol túıtkilge tirelemiz. Munyń mánisi nede?
– Bul úshin eń aldymen otandyq ǵylymnyń jaı-kúıine toqtalyp keteıin. Qazirgi ýaqytta elimizde 386 ǵylymı uıym bar. Onda shamamen 22 myń maman jumys isteıdi. Qyzmetkerlerdiń 33%-ynda ǵylymı dáreje bar, naqtyraq aıtsam – 1703 ǵylym doktory, 4240 ǵylym kandıdaty, 1045 Ph.D doktory men óz salasy boıynsha 317 doktor. Orta esepen alǵanda, bul 1 mln halyqqa 930 ǵalymnan keledi degen sóz. Salystyratyn bolsaq, Qytaıda bul kórsetkish – 1235-ke, Grýzııada – 1340-qa, Bolgarııada – 2130-ǵa, Reseıde – 2851-ge, al AQSh-ta 4256-ǵa teń.
Dınamıkaǵa kóz júgirtsek, 1980 jyly bizde 37 390 ǵalym, 1990 jyly 50 627 ǵalym bolǵan eken nemese 1 mln adamǵa 2 166 ǵalymnan kelgen. Kórip otyrǵanymyzdaı, ǵalymdarymyzdyń sany, osydan 30-40 jyl burynǵy kórsetkishpen salystyrsaq, kúrt azaıǵan. Sáıkesinshe, sala qyzmetkerlerdiń ǵylymı dárejege ıe bolý kórsetkishi de tómendegen. Degenmen, sońǵy jyldary jas mamandardyń ǵylym salasyna bet burýy kóńilge senim uıalatady. Qazirgi ǵylymı qyzmetkerlerdiń 34%-yn 35 jasqa deıingi jastar quraıdy.
Ǵylym salasyndaǵy negizgi máselelerdiń biri – ǵylymı qyzmettiń az qarjylandyrylýy. 2018 jyly barlyq qarjylandyrý kózderinen ǵylymı zertteýlerge bólingen shyǵystar kólemi Qazaqstanda JIО́-niń 0,12%-yn qurasa, dál osyndaı kórsetkish Armenııada 0,3%, Ýkraınada –0,5%, Belarýsııada– 0,6%, Reseıde – 1,2%, EYDU elderinde – 4%, Ońtústik Koreıada –5%-dy qurady.
Sońǵy ótkizilgen granttyq jobalar konkýrsyna ǵalymdardan 5 myń ótinim túskenmen, qarjylandyrýdyń jetkiliksiz bolýyna baılanysty 4 myń joba keri qaıtaryldy. Qarjylandyrýǵa ilikken jobalardyń bıýdjeti de birshama qysqartyldy, bul óz kezeginde, jobalardyń sapasy men nátıjesine áser etpeı qoımaıdy.
Sarapshylar, sondaı-aq, júrgizilip otyrǵan zertteýlerdiń kóp rette qoldanbalyq sıpatynyń bolmaýyna, ǵylymı jáne ǵylymı-tehnıkalyq qyzmet nátıjelerin kommersııalandyrý deńgeıiniń tómendigine, ǵylymı kadrlardy daıyndap shyǵarý salasyndaǵy ákimshilendirý júıesiniń tıimsizdigine nazar aýdartyp otyr.
Biz qazaqstandyq ǵylym salasynyń problemalary men odan ári damý joldaryn sheshýge baǵyttalǵan naqty sheshimder qabyldap, tıisti jumysty qolǵa aldyq. Máselen, ǵylym salasynyń básekege qabiletti bolýyna, onyń eldegi áleýmettik-ekonomıkalyq damýy men ınnovasııalardy engizýdegi rólin arttyrýǵa baǵyttalǵan júıeli sharalardy qamtıtyn Bilim men ǵylymdy damytýdyń 2020-2025 jyldarǵa arnalǵan jańa memlekettik baǵdarlamany ázirledik. О́ıtkeni júrgizilgen zertteýler kóp rette qoldanbalyq sıpatynyń bolmaýyn, ǵylymı jáne ǵylymı-tehnıkalyq qyzmet nátıjelerin kommersııalandyrý deńgeıiniń tómendigin, ǵylymı kadrlardy daıarlaý júıesiniń tıimsizdigin kórsetip otyr.
– Otandyq ǵylymdy alda qandaı ózgerister kútip tur?
– Aldymen qarjylandyrý máselesine toqtalaıyn. Qazaqstan Prezıdentiniń tamyz konferensııasynda bergen tapsyrmasyna sáıkes, aldaǵy 2 jyl ishinde ǵylymdy qarjylandyrý kólemi 2 ese ulǵaıady. 2020 jyldan bastap jańa bıýdjettik baǵdarlama iske qosylyp, zertteý ınstıtýttarynyń ǵylymı ınfraqurylymyn jyl saıyn jańartyp otyrýǵa qarajat bólindi. Jalpy, 2025 jylǵa qaraı ǵylymdy qarjylandyrý IJО́-niń 1%-yn quraýy tıis. Sonyń nátıjesinde, bıyldyń ózinde 30 mlrd teńge kóleminde kezekten tys granttyq jáne baǵdarlamalyq-nysanaly qarjylandyrý (BNQ) konkýrstary jarııalanady.
Elbasynyń bastamasymen Jastar jylynda alǵash ret jas ǵalymdardyń jobalaryn qarjylandyrý úshin baıqaý jarııalandy. Qarjylandyrý kólemi 9 mldr teńge bolatyn joba 2020-2022 jyldarǵa arnalǵan. Bul ǵylymǵa jastardy tartýǵa, olarǵa qoldaý kórsetýge yqpal etti.
Biz sala mamandarymen keri baılanys ornatýǵa asa mán beremiz. Ǵalymdar granttyq konkýrstardy burynǵydaı 3 jylda 1 ret emes, jyl saıyn ótkizý máselesin kóp kóterdi. Bul rasymen de óte mańyzdy, óıtkeni 3 jyl ishinde zertteıtin jańa ózekti problemalar týyndaıdy, onyń ústine grant almaǵan ǵalym kelesi konkýrsty 3 jyl kútýi kerek bolatyn. Sonyń saldarynan keıbir ǵalymdar óz qyzmetteriniń baǵytyn ózgertti. Bul másele túbegeıli sheshildi. 2020 jyldan bastap granttyq jáne BNQ (baǵdarlamalyq-nysanaly qarjylandyrý) jyl saıyn júrgiziledi. Sondaı-aq, shaǵyn zertteýler júrgizýge arnalǵan granttar, iske asyrylý merzimi 1 jylǵa deıingi merzimdi granttar jáne sheteldik ǵalymdarmen birlese otyryp kollaborasııa negizigde zertteýler júrgizýge arnalǵan arnaıy granttar engiziledi.
BNQ budan bylaı normatıvtik-quqyqtyq aktilerge 2019 jyldyń sońynda engizilgen ózgeristerge sáıkes, naqty ulttyq ǵylymı-tehnıkalyq mindetter negizinde ǵana bólinedi. BNQ aıasyndaǵy taqyryptardyń, mysaly, «Aýyl sharýashylyǵyn damytý» degen sııaqty kóbine keńinen qamtylǵany jasyryn emes. Buǵan qarajat bólinip, ári qaraı ǵalymdar ózderiniń múmkindikterine súıene otyryp, qarjylandyrýdy alý maqsatynda ǵylymı zertteýlerin usyndy. Nátıjesinde, baǵyt qarjylandyryldy, biraq fermerler naqty nátıjeni kórmeıdi. Kórgen kúnniń ózinde olardyń shyǵyny paıdasynan asyp ketedi. Sondyqtan endigi jerde qoǵamnyń nemese naryqtyń qazirgi jáne boljamdy qajettilikterin negizge ala otyryp, kózdelgen nátıjesiniń naqty ındıkatorlary bar mindetter men taqyryptar anyqtalady. Aıtalyq, keń aýqymdy «Aýyl sharýashylyǵyn damytý» degen taqyryptyń ornyna naqty mindet retinde belgili bir topyraq pen klımattyq jaǵdaılarda sapaly ónim beretin daqyldardyń surpyn jasaý kórsetiledi. Iаǵnı qarjylandyrý zertteý men ónimi bir-birimen qabyspaıtyn aýqymdy taqyrypqa emes, nátıjege jumsalady.
Jalpy, ǵylym men bıznes tyǵyz baılanysta bolǵanda ǵana óndiris damıdy. Sondyqtan basym kópshiligi bıznes ókilderinen turatyn jáne ǴǴTQN (ǵylymı-ǵylymı-tehnıkalyq qyzmet nátıjeliligin) kommersııalandyrý jobalaryna baǵdarlanǵan jeke UǴK qurý josparlanyp otyr.
– Álemde júrgizilip jatqan irgeli zertteýlerdiń kópshiligin memleket qarjylandyrady. Bizde bul baǵyt nazardan tys qalǵan joq pa?
– Jaratylystaný, gýmanıtarlyq jáne áleýmettik ǵylymdar salasyndaǵy irgeli zertteýler árdaıym memlekettiń nazarynda. Eldiń seısmıkalyq, sý, bıologııalyq, hımııalyq, ıadrolyq jáne azyq-túlik qaýipsizdigin qamtamasyz etýge baǵyttalǵan qoldanbaly ǵylymı zertteýleri strategııalyq sıpatqa ıe jáne qosa qarjylandyrý sýbektisin tańdaý baıyppen qaraýdy qajet etedi. Tarıh, arheologııa nemese fılologııa salasyndaǵy zertteýlerdiń bıznes tarapynan qosa qarjylandyrylý perspektıvasy joq. Osyǵan oraı Bilim jáne ǵylym mınıstrligi áleýmettik-gýmanıtarlyq beıindi ǵylymı uıymdardy bazalyq qarjylandyrýdy jetildirý jáne keńeıtý sharalaryn qabyldaýda. Bul – eń aldymen til bilimi, tarıh, fılosofııa, ádebıet, etnografııa jáne t.b. saladaǵy irgeli zertteýlermen aınalysatyn ınstıtýttar. Mundaı zertteýler úzdiksiz ári granttyq konkýrstardyń nátıjelerine qaramastan júrgizilýi tıis dep sanaımyn.
– Ǵylymnyń damýy ondaǵy basqarý júıesine tikeleı táýeldi. Ulttyq ǵylymı keńestiń jumysyna qatysty daýly suraq kóp. Sol túıtkilderdiń túıini qalaı tarqatylmaq?
– Ǵylymdy basqarýdyń ashyqtyǵy men tıimdiligin arttyrý Ulttyq ǵylymı keńestiń (UǴK) jumysyn jańǵyrtý arqyly qabyldanatyn sheshimderdiń ashyqtyǵyn arttyrýdy talap etedi. О́ıtkeni ǵalymdardan turatyn UǴK jobalardy irikteıdi, ǵylymı baǵdarlamalardy baǵalaıdy, zertteýlerdiń monıtorıngin júrgizip, qarjylandyrý týraly sheshim qabyldaıdy. Buryn UǴK múshelerin irikteýdiń naqty rásimi bolmaǵandyqtan, ǵylymı ortada jekelegen kandıdattardyń keńes quramyna engizilgenine qatysty máseleler jıi kóterilip, jobalardy irikteý júıesine degen senimge selkeý tústi. Buǵan qatysty kóp daý-damaı da oryn aldy. Qazirgi tańda UǴK quramy jańardy, olardyń múshelerine qoıylatyn talaptar da artty. Endi UǴK-ǵa kandıdattardy iriktegen kezde ǵylymı qyzmeti nátıjeleriniń sapasy men qajettiligi basty nazarǵa alynady. Birinshiden, bul ólsheýge bolatyn, senim týdyratyn kórsetkishterge súıenýge, ekinshiden, ǵylymnyń jekelegen salasynyń erekshelikterin eskerýge múmkindik beredi. Budan bólek kandıdat keńes quramyna usynyla almaıtyn jaǵdaılar da naqty tujyrymdalǵan, bul UǴK-ti qalyptastyrý kezinen bastap daýdyń týyndaýyna jol bermeıdi. Túrli múddeli taraptar ókildiginiń rettelgeni jobalardyń jan-jaqty qaralýyn qamtamasyz etedi. Budan bylaı árbir jobany qaraýdyń joǵary sapasyn qamtamasyz etý úshin UǴK múshesiniń sany da kóbeıedi.
UǴK qyzmetiniń ashyqtyǵy artady. Eger buryn qarjylandyrý týraly sheshim jasyryn daýys berý arqyly qabyldansa, endi 2020 jyldyń qańtarynan bastap, naqty krıterııler boıynsha ball qoıý arqyly ashyq daýys berý engizildi. Sonymen qatar UǴK otyrystarynyń onlaın kórsetilýi ǵalymdardyń jaýapkershiligin arttyryp, qabyldanatyn sheshimderdiń ashyqtyǵyn qamtamasyz etti. Reformalar munymen bitpeıdi jáne osy qabyldanǵan sharalardy jetkilikti deýge de bolmaıdy. Sondyqtan UǴK boıynsha jumys jalǵasa beredi. Sheshim qabyldaý prosesterin jetildirý turaqty sıpatqa ıe bolmaq, bul baǵyttaǵy jumysty biz ǵylymı qaýymdastyqpen, bıznespen, múddeli qoǵamdyq birlestiktermen tyǵyz yntymaqtastyqta jalǵastyramyz.
– Plagıat ǵylymǵa qııanat dedik. Plagıattan qalaı arylamyz?
– Qazir Memlekettik ǵylymı-tehnıkalyq saraptama ulttyq ortalyǵynyń bazasynda bitirý jumystarynyń (dıplomdyq jumystardyń, magıstrlik jáne doktorlyq dıssertasııalardyń) Biryńǵaı repozıtorııi qurylýda. Zertteýler men akademııalyq mádenıet sapasyn jaqsartý úshin ǵylymı jáne jazbasha jumystardy «Internet» júıesi men halyqaralyq derekter qory arqyly tekseristen ótkizý mindetteldi. Dıssertasııa qorǵaý kezindegi jarııalanymdarǵa qoıylatyn talaptar da qaıta qaralyp jatyr. Búginde doktorant qorǵaýǵa shyǵý úshin 7 maqala jarııalaýy tıis, degenmen onyń mazmunyna erekshe bir talap qoıylmaıdy. Bul kórsetkishke qol jetkizý úshin sapasy kúmán týdyratyn jýrnaldarda jarııalanady. Bizdiń ǵalymdardyń maqalalary halyqaralyq bazaǵa enbeıtin jýrnaldarda jarııalanǵan jaǵdaılar jıilep ketti. Álbette, bul tájirıbeni ózgertý kerek. Qaǵıda qarapaıym – «bedelsiz» jýrnaldardaǵy birneshe jarııalanymnyń ornyna joǵary sapaly jýrnaldaǵy bir maqala bolǵany durys. Bul rette gýmanıtarlyq jáne áleýmettik mamandyqtar boıynsha maqalalarǵa qoıylatyn talaptar onyń ereksheligine qaraı saralanady.
Bıyldan bastap ǵylymı qyzmettiń negizgi nátıjelerin jarııalaý úshin Bilim jáne ǵylym salasyndaǵy sapany qamtamasyz etý jónindegi komıtet usynyp otyrǵan ǵylymı basylymdar tizbesine kiretin jýrnaldarǵa qoıylatyn talaptar da ózgertilmek. Qazirgi ýaqytta bul tizimge kontenttiń joǵary sapasyn árdaıym qamtamasyz etpeıtin, birshama formaldy ólshemder boıynsha iriktep alynǵan 177 basylym kiredi. Osyǵan baılanysty qoldanystaǵy krıterıılerdi halyqaralyq talaptarǵa beıimdeý boıynsha jumys bastaldy. Máselen, 2 ret syrttaı resenzııalaý, naqty redaksııalaý saıasaty, jýrnaldyń taqyryptyq baǵytyna qabyldanatyn maqalalardyń sáıkestigi, sheteldik mamandardyń resenzııalary, bireýden alyp paıdalanýdy tekserý, barlyq jarııalanym prosesiniń ashyqtyǵy, myqty redaksııa alqasy jáne t.s.s. Kórsetilgen tizbege kiretin barlyq otandyq jýrnaldarǵa qoıylatyn osy talaptar 2 jyl ishinde birtindep engiziledi. Basylymdardyń sany birshama qysqarady dep oılaımyn, sapaly kontent úshin básekelestik artady jáne halyqaralyq deńgeıdegi ǵylymı basylymdardy shyǵarýdyń kásibı akademııalyq mádenıetin qalyptastyrýǵa yqpal etedi. Sondaı-aq ǵylymı jýrnaldarǵa qarjylaı qoldaý kórsetý úshin konkýrs jarııalap, Scopus jáne Web of Science halyqaralyq bazasyna kiretin otandyq jýrnaldarǵa demeý berý josparlanyp otyr.
– Doktorantýraǵa bólingen grant 10 jylda (2008-2018) 100-den 2 315 orynǵa artypty. Ǵylymı kadr daıarlaýdyń sapasy qalaı artady?
– Taǵy bir mańyzdy mindet – myqty ári básekege qabiletti ǵylymı kadrlardy daıyndaý. Doktorantýraǵa túsý úshin halyqaralyq tildik sertıfıkatty ıemdený talaby engizildi. Bıyl sheteldik JOO-da oqý eliniń resmı tili, ıaǵnı shet tilinde bilim alǵandar úshin qosymsha ózgerister engiziledi. Eger olar sheteldik JOO bitirgennen beri 2 jyl ótpese, shet tilinen avtomatty túrde eń joǵarǵy ball alady. Taldaý qorytyndysy doktoranttardyń tek 54%-y úsh jyl ishinde dıssertasııalaryn daıyndap, qorǵaýǵa shyǵyp úlgeretinin kórsetti. Negizi bul qalypty jaǵdaı, kóptegen Eýropa elinde orta eseppen doktoranttardyń 45-60%-y oqý merzimi ishinde dıssertasııalaryn qorǵap úlgeredi. Osy aspektide oqýdy aıaqtaǵannan keıin taǵy qosymsha bir jyl berý josparlanyp otyr, sol ýaqytta doktoranttarǵa oqýyn jalǵastyrýǵa jáne sanksııasyz qorǵaýǵa shyǵýǵa ruqsat etiledi. Alaıda qosymsha kezeńge eshqandaı shákirtaqy tólenbeıdi.
Osy jyldan bastap Memlekettik jalpyǵa mindetti bilim standartyna engizilgen ózgerister aıasynda barlyq JOO bilim berý baǵdarlamalarynyń mindetti komponentterine akademııalyq hat pen ǵylymı zertteýler ádisnamasyn engizedi. Sondaı-aq akademııalyq aǵylshyn tilin tereńdetip, halyqaralyq granttardy tarta otyryp oqytý, qazaqstandyq ǵalymdardyń iri halyqaralyq zertteýlerge qatysýyn qoldaý kózdeldi.
JOO men akademııalyq ǵylym ıntegrasııasyn kúsheıtý sharalary qabyldanýda. Ǵalymdar úshin JOO nemese ǵylymı-zertteý ınstıtýty bazasynda zertteýlerin jalǵastyrýdyń arnaıy múmkindigi retinde postdoktorantýra júıesi engizilip jatyr. Budan basqa, otandyq 10 jetekshi JOO bazasynda akademııalyq basymdyq ortalyqtary ashylady. Sonymen qatar JOO-lar Teaching university formatynyń sheńberinen shyǵyp, birtindep zertteý ýnıversıtetteri bolýy tıis.
– Ǵalymdar konkýrsqa qujat qabyldaý onlaın júıege bıyl ǵana kóshkenin aıtyp, dabyl qaǵyp edi. Qazaqstan ǵylymy qashan sıfrlanady?
– Qarjylandyrýdy alýǵa ótinim berý ǵana emes, endi aralyq jáne qorytyndy esepterdi tapsyrý da tolyǵymen sıfrly formatqa kóshiriledi. «Qazaqstan ǵylymy» biryńǵaı aqparattyq júıesi (QǴBAJ) ázirlenip jatyr, onda ǵylymı qyzmetkerlerdiń derekter bazasy men ǵylymı dáıeksózdiń qazaqstandyq ındeksi usynylady. Árbir otandyq ǵalymnyń QǴBAJ-de óz jarııalanymdarynyń tizimi, aıaqtalǵan jáne iske asyryp jatqan zertteýleriniń qysqasha sıpattamasy berilgen ózekti profaıly bolady. Sondaı-aq granttyń nemese baǵdarlamanyń maqsaty, qarjylandyrý somasy, nátıjeleri, bastapqy ótinim men esepterge ózgerister engizý kezeńderi kórsetilgen, memleketten qarjylandyrylǵan barlyq jobanyń ashyq bazasy quryla bastady. Bul bazalar tıimdi basqarý sheshimderin qabyldaý úshin qazaqstandyq ǵylymnyń damý jaǵdaıy, úrdisteri men problemalary týraly obektıvti aqparat jınaýǵa múmkindik beredi. Biz qolǵa alǵan sıfrlandyrý ǵylymyna bólinetin memlekettik qarajatty paıdalanýdyń jáne nátıjelilik prosesiniń tolyq ashyqtyǵyn qamtamasyz etýdi maqsat etedi.
– Sizdińshe, otandyq ǵalymdarymyzdyń qazirgi qaýqary qandaı?
– Ǵylymı ortanyń halyqaralyq deńgeıde tanylýy ǵalymdardyń bedeldi jarııalanymdarynyń sanyna jáne onyń dáıeksózdiligine, ǵylymı yqpal ındeksine jáne t.b. arqyly kórinetin zertteý áleýetine baılanysty bolady. Tek sońǵy 5 jyl ishinde qazaqstandyq ǵalymdardyń árbir besinshi jarııalanymy álemniń eń úzdik jýrnaldarynyń 25%-yna endi. 2019 jyly ózderiniń pándik salasy boıynsha álemdegi ǵylymı jumystaryna eń kóp silteme jasalǵan avtorlardyń 1%-yna Ratbaı Myrzaqulov, Maksım Zdoroves, Artem Kozlovskıı, Jaqsybaı Jumadilov, Samat Qojahmetov, Andreı Halımon, Tólegen Seıilhanov, Erjan О́teýlıev syndy qazaqstandyqtar qosyldy. Qazaqstan EYDU elderi arasynda ǵalymdardyń jarııalanym belsendiliginiń ósý qarqyny boıynsha kósh bastap keledi. Máselen, 2019 jyly Scopus bazasynda qazaqstandyq avtorlardyń 4747 jarııalanymy, al Web of Science bazasynda 3590 jarııalanymy ındeksteldi, bul 2011 jylǵa qaraǵanda 8,2 jáne 8,4 ese joǵary. Sondaı-aq 2019 jyly Web of Science bazasynda ındeksteletin kem degende bir jumys jarııalaǵan avtorlardyń sany 2011 jylmen salystyrǵanda 6,2 esege ósti.
Bizdiń ǵalymdar – Ulttyq bıotehnologııa ortalyǵynyń (UBO) ǵalym-qyzmetkerleri rekordtyq merzimde, bar-joǵy 6 kún ishinde shtammy bolmaǵan COVID-19-dy dıagnostıkalaýǵa arnalǵan joǵary sezimtal PTR (polımerazdy tizbekti reaksııa) test-júıesin ázirlep shyqty. Osy júıe arqyly aýrýdyń alǵashqy kúnderi COVID-19-dy dıagnostıkalaý múmkin boldy. Budan ózge, Bıologııalyq qaýipsizdik máseleleri ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń jáne UBO ǵalymdary toby COVID-19-ǵa qarsy vaksına jasaýmen aınalysyp, álemdik qaýymdastyqtyń pandemııamen kúresine óz úlesin qosýǵa kiristi. Semeı medısına ýnıversıtetiniń ǵalym-mamandary COVID-19-dy emdeýdiń tıimdi ádistemesin ázirledi, sonyń negizinde jaǵdaıy nashar naýqas aýrýynan aıyqty.
Medısınalyq jáne veterınarııalyq vaksınalardy ázirleý, óndirý jáne olarǵa degen eldiń ishki qajettilikterin qanaǵattandyrý - aıtarlyqtaı ekonomıkalyq turǵydan da jaqsy áser etýde. Mysaly, QR Aýyl sharýashylyǵy mınıstrliginiń QBTǴZI (Qoladnbaly bıotehnologııalar ǵylymı-zertteý ınstıtýty) ázirlegen jáne óndirgen modýlıarlyq dermatıt vaksınasy tek bir jyl ishinde bıýdjetten bólinetin 2 mlrd teńge únemdeýge sep boldy.
Ǵylymnyń basqa salalaryndaǵy zertteýshiler de eldiń damýy úshin belsendi eńbek etýde. Mysaly, Dáýlet Serikbaev atyndaǵy Shyǵys Qazaqstan memlekettik tehnıkalyq ýnıversıtetiniń ǵalymdary untaqty qorǵanys jabyndaryn jaǵýdyń plazmalyq tásilderin jetildirdi. Konstrýksııalyq quryshty elektrolıtti-plazmalyq, hımııalyq-termııalyq óńdeýdiń resýrs únemdeýshi tásilderi zertteldi jáne ázirlendi. Bulardyń nátıjeleri otandyq mashına jasaýda asa mańyzdy.
UBO-da shemirshek qabatynyń jáne súıek tininiń aqaýlaryn tıimdi qalpyna keltiretin bıopreparat jasalyp, klınıkalyq synaqtan sátti ótip jatyr. Ol tipti qart adamdardyń býyn qozǵalysyn tolyǵymen qalpyna keltiredi. Mundaı ázirlemeler az emes. Jalpy, memleketimizdiń ǵylym salasyn jetildirýge baǵyttalǵan naqty josparlary bar, al qazaqstandyq ǵylym – ǵylymdy qajet etetin ekonomıka men qazaqstandyqtardyń ómir súrýine qolaıly orta qurýǵa jetkilikti, kreatıvti áleýetke ıe.
Áńgimelesken
Aıdana ShOTBAIQYZY,
«Egemen Qazaqstan»
