Tarata aıtar bolsaq, 1996 jylǵy naýryzda «Gold Pýl» kompanııasy «Qazaq­altyn»AQ-nyń qaryzdaryn óteý, óndiristi qalpyna keltirý jáne jańǵyrtý, qolaıly qarjylyq jaǵdaı jáne tıimdi naryqtyq strategııa jasaý maqsatynda atalǵan kásiporyndy basqarýyna alǵan. «Gold Pýl» kelisimshart boıynsha óz mindettemelerin oryndaı almaǵan. Uzaq ýaqyt boıy tólenbegen jalaqy boıynsha kásiporyn qyzmetkerleriniń aldyndaǵy bereshegi turaqty túrde ósken. Negizinen jumys istemeıtin altyn ón­diretin kenishterdiń (Aqsý, Jolym­bet jáne Bestóbe) jumysy jolǵa qo­ıyl­maǵan. Kásiporynnyń basqa altyn ken oryndaryndaǵy shahtalar qaraý­syz qalyp, sý basqan. Kásiporynda óndi­ristik qýattardy jańartý jáne qajet­ti geologııalyq barlaý jumystary júrgi­zilmegen, kendi qaıta óńdeý jáne altyn óndirý jolǵa qoıylmaǵan. Sodan ká­sip­orynnyń jumysshylar men merdi­gerler aldyndaǵy qaryzdary óse bere­di. Basqarýshy kompanııa óziniń qar­jylyq dármensizdigin kórsetedi jáne is júzinde bankrotqa ushyraıdy. Sátsiz ju­mys nátıjesinde jumysshy aýyldar jylytý maýsymyna daıyn bolmady jáne olardyń turǵyndary zardap shekti. Bir­neshe ret jasalǵan eskertýlerden jáne kemshilikterdi túzetýge ýaqyt be­ril­gennen keıin, atalǵan júıeli buzý­shy­lyqtarǵa baılanysty 1997 jylǵy tamyzda basqarýshy kompanııamen kelisimshart buzylǵan.

«Gold Pýl» kompanııasy kóp uzamaı memlekettik organdarǵa qarsy basqarý kelisimsharty boıynsha halyqaralyq kommersııalyq tórelikke júgingenimen, sodan keıin ol eshqandaı óndiristik qadam­dar jasamady. Osylaısha, ol zańdy rásim sheńberinde óz talaptaryn talap etýdi toqtatady. Kelisimshartqa qoldany­latyn qazaqstandyq zańnamaǵa sáıkes talap qoıý merzimi 2000 jyly aıaqtalady.

Osyǵan qaramastan, joǵaryda kór­setilgen oqıǵalardan 17 jyl ótken soń, 2014 jylǵy aqpanda Talapker tarap Qazaqstan Respýblıkasyna 1989 jylǵy Kúrdeli salymdardy kótermeleý jáne ózara qorǵaý týraly keńestik-kanadalyq kelisimdi negizge ala otyryp, daý týraly habarlama jiberdi. 2016 jyldyń naýryz aıynda talapker tóre­lik talqylaýǵa bastamashylyq jasaıdy. Is júzinde árbir tórelik prosess ıýrısdıksııa, daýdyń máni jáne talap qoıý somasyn baǵalaý máselelerin qaraýdy qamtıdy. Osy baǵyttardyń árqaısysy muqııat daıyndyqty jáne materıaldardy jınaýdy qajet etedi. 2014 jyldan bastap Ádilet mınıstrligi jáne Qazaqstan Respýblıkasy Úkimetiniń kon­sýltanty aldaǵy talqylaýda dálel­deme bazasyn jınaý boıynsha jumys júrgizedi. Qazaqstan ózin mindet­temelerimen baılanysty dep sanamaıtyn 1989 jylǵy keńestik-kanadalyq kelisimniń elimizge qoldanylýy týraly Talapkerdiń málimdemesine baılanysty, tórelik narazylyqtaryn qalyptastyrý kezinde aýqymdy jumys júrgizildi. Mem­leketaralyq kelisimderge taldaý jasaldy, el táýelsizdik alǵan sátten bastap ár­túrli kezeńderdegi muraǵattyq qujattar, sondaı-aq dıplomatııalyq notalar, úkimetaralyq deńgeıdegi málim­demeler, memlekettik organdar men laýa­zymdy tulǵalardyń hat almasýlary, jazbalary tabyldy jáne muqııat zertteldi.

Bul keńestik-kanadalyq kelisim bo­ıynsha Qazaqstannyń qandaı da bir quqyqtyq mırasqorlyǵynyń joqtyǵy týraly memlekettiń ustanymyn nyǵaı­týǵa yqpal etti. 1990 jyldardaǵy zań­na­­malyq baza da taldandy, ol tóre­lik sot talap aryz berilgenge deıin aıtar­lyqtaı ózgeristerge ushyrady. Sonymen qatar kýágerlerdi izdeý jáne tartý jumystary júrgizildi. Olardyń aıǵaqtary 1989 jylǵy Kelisim boıynsha eldiń muragerliginiń bolmaýy, Úkimet tarapynan basqarý týraly kelisimshart erejelerin buzýshylyqtardyń bolmaýy týraly kózqarasty nyǵaıtty. Bular tórelik talqylaýda mańyzdy ról atqardy. Oqıǵalar men materıaldardyń eldiń muraǵattaryna berilýine baılanysty qujattardy izdeý jáne tal­daý boıynsha biregeı jumys uıymdas­tyryldy. Ádilet mınıstrligi men konsýltant qyzmetkerleri Aqmola oblysy (Kókshetaý jáne Stepnogor qala­lary) arhıvteriniń, Qazaqstan Ulttyq arhıviniń, Qazaqstan Prezıdenti Arhıviniń, Almaty jáne Nur-Sultan qalalary arhıvteriniń qorlaryn, son­daı-aq memlekettik organdardyń ve­domstvolyq arhıvteriniń materıaldaryn zerdeledi. Nátıjesinde ondaǵan myń qujat qaraldy.

Sonymen birge oqıǵalardan keıin 17 jyl ótken soń osy tórelik talqylaý qozǵaǵan jáne osy ýaqyt ishinde altyn­nyń qymbattaǵan baǵasyn eskere otyryp, mıllıard dollarǵa jýyq ótem­aqy talap etken Talapker kóp jyl burynǵy oqıǵalardy qatty burmalap, bastap­qyda jasyrýǵa tyrysqan faktiler men qujattarǵa qaıshy keletin jalǵan sha­ǵymdardy agressıvti túrde usyndy. Sondaı-aq Kanada organdary tórelikke mazmuny sonshalyqty óńdelgen qujat­tardy usynǵanyn, olardy oqý múmkin emestigin atap ótken jón. Osynyń bári Qazaqstannyń ustanymyn qorǵaý boıyn­sha jumysty qıyndatty, alaıda mınıstrlik jáne konsýltant qajetti dálelderdi alyp, shyndyqqa qol jetkize aldy.

Is boıynsha tyńdaýlar 2019 jyl­dyń maýsym aıynda Parıj qalasynda (Fransııa) ótti. Nátıjesinde halyq­aralyq Tórelik Trıbýnal Qazaqstan Respýblıkasy 1989 jylǵy keńestik-kana­dalyq Kúrdeli salymdar­dy kótermeleý jáne ózara qorǵaý týraly kelisi­mmen baılanysty emes degen qory­tyn­dyǵa keldi. Trıbýnal Talap­kerdiń Qazaq­stan men Kanada osy Kelisim boıyn­sha Respýblıkanyń quqyqtyq mıras­qorlyǵy týraly «únsiz kelisimge» («tacit agreement») qol jetkizgeni týraly ýájin qabyldamady. Trıbýnaldyń qory­tyndysy, atap aıtqanda, jańa dálelderge súıenedi jáne «World Wide Minerals Ltd.» pen Pol Karrolldyń atynan bastalǵan tórelik isindegi basqa trıbýnaldyń budan buryn jasaǵan qorytyndysynan ózgeshe.

Trıbýnal Talapkerdi Qazaqstannyń osy tórelik sheshimge qol jetkizý jo­lyn­daǵy barlyq shyǵyndaryn óteýdi mindettedi.

«Gold Pýl» talaby – kúmándi fakti­lerge negizdelgen arbıtraj arqyly «ınvestorlar» dep atalatyndardyń aqsha tabýǵa arnalǵan taǵy bir áreketi. Tórelik Trıbýnaldyń sheshimi Qazaqstanda osyndaı agressıvti áreketterge qarsy tura alatyn qazirgi zamanǵy quqyqtyq júıeniń qalyptasýynyń dáleli bolyp tabylady. Qazaqstanda qajetti resýrstar men senimdi sheteldik keńesshiler toby bar. Sonymen qatar sottar men memlekettik organdar qajetti tájirıbe jınaqtaıdy. Munyń bári tórelik prosesterde tıimdi qorǵaýdy qamtamasyz etedi», deıdi Qa­zaq­stannyń Ádilet mınıstri Marat Beke­taev.