Әзіл әдебі

Руханият • 06 Тамыз, 2020

Әзіл әдебі

86 рет көрсетілді

Бірде қазақ радиосын қосып қалып едік, сатира сардары Көпен аға күлдіріп әңгімесін аяқтап жатыр: «Күле білу – өмір, күлдіре білу – өнер, күлкі болу – өлім». Дәл айтылған диагноз деп қалдық. Көпекең бұл жерде жалпы адамзаттық күлкі турасында емес, қазақ әзілінің қазіргі әдебі тұрғысында ой түйіндегеніне еш күмәніміз жоқ. Сатирик сөзінен аңдағанымыздай, жымиып қана күлетін қазақ жүзіндегі әдемі күлкі бүгінде бос ыржыңға айналған.

Мирас АСАН

Жалпы, қазекеңді күлкінің пәлсапасына тым әріден қараған бірегей ұлт дейтін едік. Риясыз күлкі, ащы күлкі, мысқыл, орынсыз күлкі, кекесін, дарақы күлкі, жымию, езу тарту, күлімсіреу, қарқылдау деп бір ғана күлкінің өзін жіктеп-жіліктеп тастайтын жұрт сол күлкіні бүгінде бұлай ажыратудан алшақтап қалған.

Абай хакімнің «Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат» деген сөзін жаттап өскендей едік. Қазақ мақал-мәтелдері де күлкі тақырыбын айналып өтпейді. Солардың ішіндегі қатаң ескертілген, қайталап айтқызбағаның жөн бір мақал: «Қатынның қары күлегеш, еркектің қоры күлегеш».

«Оны түсінетін бала қайда» дегендей, бүгінде не болса соған күліп кеткеніміз өтірік емес. Үйде де күлеміз, түзде де күлеміз. Ойда да күлеміз, тойда да күлеміз. Сол ес-түссіз күлген бетіміз бүкіл рухани әлемімізді, концерт сахналарын дейсіз бе, көгілдір экрандарды дейсіз бе, даңғой дарақы күлкіге толтырып тастағанымызды өзіміз де байқамай қалған сияқтымыз.

Қазақ сахарасында, оның ішінде Арқа жазығында күлкінің дәстүрлі үлкен мектебі өткенін осы күні қайсымыз айта алғандаймыз. Қалың қаракесектің Шаншар абызынан тарайтын жұртты Шаншардың қулары деп атаған. Бойларындағы қуақы мінездерімен, өткір сықақ-келемеждерімен, шанышпа, қағытпа, әжуа-қалжыңдарымен халық арасында үлкен беделге ие болған тұқым. Кезінде Текебай, Қантай, Тонтай, Торсықбай сияқты қулар ел есінде әділ әзілдерімен қалыпты. Ұлы Абайдың нағашылары туралы сөз еткенде тура осы Шаншарлардың еліне соғамыз. Едірей, Егіндібұлақ, Балқантаудың етегіндегі Қу болысының Шаншарлары туралы айтып бастаймыз. Мұхтар Әуезов бұл тұқым жайлы: «Абайдың өз шешесі Қаракесек ішінде Бертіс тұқымы болады. Ұлжанның әкесі Тұрпанмен бірге туысқан Қантай, Тонтай қалжыңмен даңқы шыққан белгілі мысқылшыл, тапқыр күлдіргілер. Бұл әдет – Бертіс, Шаншар руына түгел жайылған мінез. Осы Шаншардың бұрын-соңды заманға шейін аузынан тастамайтын атақты қуы – Тонтай. Тонтайдың барлық өмірі тұтас күлкі боп кеткен. Түгелімен бастан-аяқ жеке-жеке күлкі әңгімеден құралады. Сол әңгімелерге қарағанда Тонтайлар – қалың қазақ ортасының үнемі көңілін көтеріп жүрген, таусылмайтын думан, ұдайы қызық күлдіргісі. Осы Тонтайдың інісі Тұрпаннан туған әйел бала – Ұлжан. Ұлжанда тұқымының тауып айтқыш қалжыңшылдығы әбден белгілі болған: ... кесек қалжың, әжуаға да Ұлжан көнтерлі, созырлы, тапқыр болған...» дейді.

Қатты сырқаттанып, үшкіртуге тағы молла шақыртпақ болған бала-немерелеріне сол Тонтай: «Жазыла-жазыла қожа-молдадан да ұят болды, енді өлмесек болмас» деп өз бетін өзі жауыпты.

Міне, қазақ күлкісінің терең қойнауы, қазақ күлкісінің қатпар-қатпар әдебі, ішкі философиясы. Жалпы, біз білетін өмір формуласы бойынша өмірге жылап келіп, жылап кетуіміз керек еді. Тонтай жылап келіп, күліп кетеді. Мұны қартайған Қиясбай қыр басында бала-шағамен ойнап тұрып Абай хакімге: –– Абай аға, осы адам баласы анасынан жылап туа ма, күліп туа ма? – дейді. Бұған Абай: – Күліп туу жаратылыстың заңында жоқ қой, – деп жауап қайтарды. – Олай болса, – деді Қиясбай, – дүниеге жылап келген адам баласы, күліп өлмейді. Сондықтан бұл фәниге кейіспен келген пенденің, алдамшы дүниеге аяғын шалдырмай, өмірін өкінішсіз өткізіп өлген бірде-бірі жоқ. Ал мен дүниенің өзін мазақ етіп жүрген жоқпын ба? – депті.

Мұндай түбі терең күлкілі картиналарды «Абай жолынан» көптеп кездестіруге болады. Бір ғана Жұман қырттың әңгімелері қазақтың кем-кетік мінезін түгендеп, қолыңа ұстатқандай емес пе? Одан бөлек Арқаның екінші бір қиырындағы атақты Жынды Ысқақтың марқұм Ақселеу Сейдімбек ағамыз жазып қалдырып кеткен бейпіл сөздері неге тұрады?

Ешбір қазынамызды қорып жүрген жұртқа ұқсамай ыржиямыз. Иә, күлкінің тағы бір түрі қалып барады екен ғой, ыржалақтау... Тіпті ыңғайсыздау күлкі...

Жастау күнімізде кішкентай баланы қытықтап, күлдіріп ойнатсақ үлкендер: – Қойыңдар, баланы қатты күлдіртуге болмайды, шегі түйіліп қалады, – деп тыйып отыратын.

Қазақ та әлжуаз жас сәби сияқты нәзік. Көп күлдірте бермейік, көп күле бермейік.

Ойлы әзілге орын әркезде бар.

Күннің маңызды және өзекті жаңалықтарын «Егемен Қазақстан» телеграм каналынан оқыңыз