Úkimet kelesi jyly atqary­latyn san túrli ataýly datalar men mereıtoılardyń tizbesin bekitken kezde, táýelsizdiktiń eleń-alań shaǵynan bastap kúni keshege deıin ulttyq zańnamamyz­dyń qalyptasyp, damýyna ora­san zor úles qosqan, kózi tirisinde-aq ańyzǵa aınalǵan, elimizdegi barlyq zańgerlerdiń ulaǵatty ustazy, Sátbaev tárbıelegen ǵalymdar shoǵyrynyń eńseli tulǵasy, ómir boıy aryna daq túspeı ótken ardaqty asyl aǵamyz Salyq Zımanovtyń esimi elenbeı qalypty.

Shyn máninde, bul – yńǵaı­syzdaý oqıǵa. О́ıtkeni kelesi jyly biz táýelsizdigimizdiń 30 jyl­dyǵyn atap ótemiz. Atalǵan meje – bir azamattyń aqyl toqta­typ qana qoımaı, naǵyz orda buzatyn úlken mólsherli jasy. Mine, osyndaı jasqa kelgen elimizdi baryn baǵalaı almaıtyn «jas bala» deý qıyn. Sondyqtan egemendiktiń 30 jyldyq merekesi táýelsizdigimizdi óz qolymen ny­ǵaıt­qan, bilim-biligimen molaıt­qan, qazaqstandyq patrıotızmdi qalyptastyrǵan, ǵylymı murasy­men ǵana emes, barsha is-áreketi, bolmys-bitimimen úlgi-ónege bolǵan Salyq Zımanov sııaqty birtýar azamattardy ardaqtaýdan bastalǵany durys.

Onyń ústine, kelesi jyldyń aqpan aıynda Salyq Zımanovtyń týǵanyna 100 jyl tolady. Muhtar Qul-Muhammed depýtattyq saýalda osynyń bárin qadap turyp aıtty.

«Salyq Zımanov – áriptesteri kózi tirisinde-aq «zań ǵylymynyń patrıarhy» dep baǵalaǵan tulǵa. Ol 1961 jyly Máskeýde doktor­lyq dıssertasııasyn qorǵaǵan­nan keıingi bar ǵumyryn qazaq­standyq zań ǵylymynyń damýy­na arnady. Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń zań fakýltetin, Ulttyq Ǵylym akademııasynyń Fılosofııa jáne pravo ınstıtýttaryn basqaryp, myńdaǵan shákirt tárbıelep, 30-dan astam ǵylym doktory men kandıdatyn daıarlady. Onyń shákirtteri Qazaqstanda ǵana emes, TMD el­derinde kóptep sanalady. Mem­leket teorııasy men tarıhy, saıa­sı jáne quqyqtyq ilimder tarı­hy, konstıtýsııalyq quqyq, qazaq­tyń ata zańdary jáne zań ǵy­ly­my­nyń ózekti máselelerine ar­nal­ǵan kóptegen monografııa men ǵylymı eńbek jazyp, sońyna 10 tomdyq mol ǵylymı-shyǵarmashylyq mura qaldyrdy», dedi senator.

Shyn máninde, Salyq Zımanov tárbıelegen shákirtterdiń aldy Joǵarǵy sot, Bas prokýratýra, Ishki ister mınıstrliginde jáne taǵy basqa oblystyq, aýdandyq deńgeıdegi barlyq quqyq qorǵaý organdarynda jumys istep keledi. Uzaq jyldar elimizdiń Joǵarǵy sotyn, Bas prokýratýrasyn basqarǵan, Senat Tóraǵasy bolǵan Qaırat Ábdirazaquly Mámı jáne osy depýtattyq saýaldy joldap otyrǵan Muhtar Qul-Muhammedtiń ózderi de Zımanovtyń shákirtteri ekenin áli kúnge deıin maqtanyshpen aıtyp ta, jazyp ta júr.

Qazaq memlekettik ýnıversı­tetinde ashylǵan zań fakýlteti elimiz boıynsha joǵary bilimdi zańgerler daıarlaıtyn eń alǵashqy jáne sol kezdegi jalǵyz ortalyq bolatyn. Salyq Zımanov sonyń dekany retinde fakýltettiń oqý baǵdarlamalaryn jasap, kafedralaryn ashyp, ondaǵy professorlar men oqytýshylar quramyn da tárbıeledi. Sondyqtan akademık Zımanovty Qazaqstandaǵy búkil zańgerler daıarlaý isiniń bas­taýynda turǵan ulaǵatty ustaz deýge tolyq negiz bar.

Ol budan keıingi ómirin Ǵylym Akademııasynda ótkizdi. Akade­mııa Tóralqasynyń bas ǵalym-hatshysy qyzmetin atqardy. Uzaq jyldar boıy Ǵylym Akademııasynyń Fılosofııa jáne quqyq ınstıtýtyn basqardy. Ol kezde kórshi Qyrǵyzstanda jáne taǵy basqa odaqtas respýblıkalarda zań ǵylymynan doktorlyq dıssertasııa qorǵaıtyn keńes bolǵan joq. Sondyqtan TMD elderiniń kóptegen memleketindegi jas ǵalymdar Salyq Zımanovtyń tálim-tárbıesin kórdi. Onyń jetek­shiligimen doktorlyq, kan­dı­dattyq dıssertasııalaryn qor­ǵady. Olar da jas mólsheri jaǵy­nan qazir naǵyz kemeline kelgen is basyndaǵy azamattar.

Salyq Zımanov, rasymen-aq, kózi tirisinde «qazaq zań ǵyly­mynyń patrıarhy» degen beıresmı qurmetti ataqqa ıe boldy. Onyń esimin áriptes inileri, akademıkter Murat Táji-Muratuly Baımahanov, Sultan Sartaıuly Sartaev, Qaırat Saparǵalıuly Saparǵalıev, Ábdýálı Erenuly Erenovter árdaıym zor qurmetpen atap ótti.

Kóziqaraqty jurt ǵulama ǵalym, akademık Manash Qozy­baev­tyń «Osy jurt Zımanovty bile me eken?» degen essesin umyta qoıǵan joq. Manash Qabashuly osy essesinde Zımanov týraly egilip te, tógilip te jazdy-aý.

Depýtattyq saýalda akademık­tiń zań shyǵarýshylyq qyzmetine de basa mán berilgen.

«Salyq Zımanov 1990 jyly Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesine depýtat bolyp saılanyp, komıtet tóraǵasy ári 1990 jyly 25 qazanda qabyldanǵan Qazaq KSR-iniń «Memlekettik egemendigi týraly» deklarasııasynyń jobasyn daıyndaǵan depýtattyq komıs­sııanyń basshysy boldy. Keıin, 1991 jyly 14-16 jeltoqsanda «Qazaqstan Respýblıkasynyń Mem­lekettik táýelsizdigi týraly» Konstıtýsııalyq zańyn qabyl­daý barysynda 2 kún aıtys-tartysqa túsip, másele tyǵyryqqa tirelgende taǵy da kelisim ko­mıs­sııasynyń quramyna kirip, bárimizdiń qasıetti Otanymyz – Qazaqstan Respýblıkasy atty jańa táýelsiz memlekettiń dúnıege kelgenin kúlli álemge tanytqan tarıhı qujattyń qabyldanýyna zańger depýtat retinde zor úles qosty. Onyń sol kezde sóılegen sózderi men tegeýrindi pikirleri Parlament muraǵatynda saırap tur. Ol 1994 jyly Joǵarǵy Keńeske ekinshi márte depýtat retinde saılanyp, ómiriniń sońyna deıin elimizdiń qoǵamdyq-saıası ómirindegi eleýli oqıǵalardyń bárine derlik abyz aqsaqal retinde belsene aralasty. Senat pen Májilis Tóraǵalary, Premer-Mınıstr jáne respýblıkalyq quqyq qorǵaý organdary basshylaryna udaıy óziniń tolymdy usynys, taǵylymdy pikirlerin joldap otyrdy. Elbasynyń saıası-quqyqtyq reformalaryna únemi qoldaý kórsetti», dedi Muhtar Qul-Muhammed.

Reti kelgende aıta keter jaıt, Nursultan Ábishulynyń 70 jyl­dyq mereıtoıynda, álemniń alty birdeı memleket basshysy qatys­qan is-shara kezin­de el aǵasy retin­de búkil halyq­tyń atynan El­ba­syna bata bergen de Salyq Zımanov aǵamyz bolatyn.

Shyndyǵynda, Konstıtýsııa­myzdan bastap, barlyq zańna­malyq aktilerimizge jol ashqan qujat 1990 jyly 25 qazanda qa­byl­danǵan «Memlekettik ege­men­digi týraly» deklarasııa bol­dy. Bul Keńes Odaǵynyń kúı­rep, onyń ornyna jańa, jas memleketter endi ǵana boı kóterip kele jatqan kezeń bolatyn.

Táýelsizdik bizge birden kele qalǵan joq. Odan buryn bizdiń respýblıka aldymen óziniń egemen el ekenin jarııalady. Dál osy qadam Qazaqstan sııaqty kópultty eldiń memlekettik táýelsizdigine týra bastaǵan dańǵyl jol boldy. Atalǵan qujatty ázirleý barysynda Joǵarǵy Keńeste basym bóligi keshegi qyp-qyzyl kom­mýnıs­terden turatyn, syrt­qy kúsh­terdiń aıtaqtaýy men aıǵa­ıy­na qosylyp, delebesi qozyp kete­tin alýan túrli, aram pıǵyldy toptar boldy. Olardyń mysyn basyp, qıturqy suraqtary men qıǵash usynystaryn qısynǵa keltirip, kerek kezinde toıtarys ta bergen tulǵa Joǵarǵy Keńes óz qolymen qurǵan Kelisim komıs­sııa­synyń tóraǵasy taǵy sol akademık Salyq Zımanov aǵamyz bolǵan. Bul týraly Zımanov ómirin zertteýshilerdiń talaı ret tamsana jazǵany da belgili.

Salyq Zımanov ulttyq zań­na­ma­myzǵa kesek kirpish bolyp qalanǵan kóptegen zań aktisiniń avtory, ony qabyldaý barysynda usynys-pikirlerin engizgen depýtat retinde otandyq zań shyǵa­rý qyzmetiniń qalyptasýyna zor eńbek sińirdi. Muny búgingi depý­tat­tardyń umytpaı, ádil baǵasyn berip otyrýyn úlkendi syılaý ári urpaqtar sabaqtastyǵy dep bilemiz.

Depýtattyq saýalda Salyq Zı­manovtyń qaharmandyǵy týraly aıryqsha atap ótilgen.

«Akademık Salyq Zımanov – Uly Otan soǵysyna basynan aıaǵyna deıin qatysyp, maıdan dalasynda erliktiń eren úlgisin kórsetken qaharman. Ol soǵys kezinde-aq kóptegen orden, medaldarmen, sonyń ishinde Keńes Odaǵynyń Batyrlaryna beriletin «Altyn Juldyz» ben Lenın ordeninen keıingi úl­ken marapat – «I dárejeli Otan so­ǵy­sy» ordenimen marapat­tal­dy. Jahandyq soǵysty dańq­ty qolbasshy, marshal K.K.Ro­kos­­sovskıı basqarǵan 2-Belorýs maıdany quramyndaǵy 6-meha­nı­kalandyrylǵan korpýstyń 615-mı­nomentti polk komandıri retin­de ańyzǵa aınalǵan batyr Baýyr­jan Momyshulymen bir­deı áskerı shende – polkovnık dáre­jesinde aıaqtady», degen Muh­tar Qul-Muhammed maıdanger Zımanovtyń elge tek 1946 jyly ǵana oralǵanyn jetkizdi.

Iá, biz bıyl Uly Jeńistiń 75 jyl­dyǵyn atap óttik. Osy mereı­li dataǵa qatysty túrli kere­ǵar pikir aıtylǵany bel­gili. Degenmen 1 mıllıonnan astam qazaqstandyq maıdanǵa shaqy­rylǵanyn, olardyń jartysy urys dalasynda qaza tapqanyn eskerip, solardyń rýhyn syılaý úshin Uly Jeńisti jaqyndatqan ardager azamattarymyzdy ár­daıym qurmet tutýymyz kerek. Sondyqtan bul Reseıdiń ǵana emes, Qazaqstannyń da uly Jeńisi ekeni daýsyz.

Ekinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde qazaq­tyń erligi men batyrlyǵynyń dańqy aspandaı tústi. Bizden eki dúrkin Keńes Odaǵynyń Batyry Talǵat Bıgeldınov, Nurken Ábdirov, Sultan Baımaǵambetov sııaq­ty erliktiń ǵajaıyp úlgisin kór­setken erler, Álııa men Mán­shúk sııaqty qaharman qyzdar, Baýyrjan Momyshuly sııaqty aty ańyzǵa aınalǵan qolbasshylar shyqty. Osy qatarǵa eshbir ásire­leýsiz Salyq Zımanovty da qo­sý­ǵa ábden bolady. Saýalda aıtylǵandaı, ol soǵysty Baýyr­jan Momyshulymen birdeı áskerı dárejede – polkovnık sheninde aıaqtap, polk basqardy.

Ekinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde qazaqtan shyqqan jal­ǵyz general boldy. Ol – Sabyr Rahımov. Onyń О́zbekstanda týǵany úshin eki halyqqa ortaq batyr retinde qarastyry­lyp kelgenin de jaqsy bilemiz. Sondyqtan sol tusta polkovnık sheninde polk, dıvı­zııa basqarǵan qazaqtardyń márte­besi odan esh kem emes edi. Olar­dyń ózi saýsaqpen sanarlyqtaı. Sol qatardan Salyq Zımanov­tyń eren tulǵasyn kórýge bolady. Demek Uly Otan soǵysynda esimin altyn árippen jazǵan, qolbasshylyq taktıkasy bar­lyq áskerı oqýlyqtarǵa engen K.K.Rokossovskııdiń tikeleı bas­shy­lyǵymen shaıqasqan naǵyz batyrymyz da Salyq aǵamyz bolyp shyqty.

Tabıǵatynan sabyrly, sal­maqty, asyra maqtaý, madaq­taýdy unatpaıtyn aǵamyz bul týraly kóp aıta bermeıtin. Sondyqtan osy málimetterdi kóp adamdar bilmeýi de múmkin. Biraq saýalda kórsetilgen bultartpaıtyn derekter Salyq Zımanovtyń jaı ardager emes, Uly Otan soǵysynyń naǵyz qaharmany, batyry ekenin kórsetedi. Oǵan maıdan dalasynda júrip alǵan marapattary men áskerı nagradalary da aıqyn dálel bola alady.

«Aǵa býyn ókilderi qaharman Salyq Zımanovtyń azattyǵy­myz­ǵa jarqyn jol ashqan Jeltoq­san kóterilisinen keıin zııaly qaýymnyń erik-jigerin basý úshin 1986 jyldyń 29 jeltoqsanyn­da Ulttyq Ǵylym akademııasyna kelgen M.S.Solomensev pen G.V.Kolbınniń aldynda aqyryp teńdik suraǵan aqsaraǵat sózderin de umytqan joq», dedi senator óz saýalynda.

Osy turǵydan kelgende, ómir boıy qaıtpas qaısarlyǵynan, prınsıpshildiginen jazbaǵan Salyq Zımanov barsha qazaqtyń qabyr­ǵasyn qaıystyrǵan qahar­ly Jeltoqsan oqıǵasy kezinde de Máskeýden jedel jetken sol kezdegi KOKP Ortalyq komı­tetiniń hatshysy surqaı Solo­mensev pen «qańǵyp kelgen shúregeı» Kolbınniń aldynda qasqaıa qarsy sóz sóılep, jastary­myzdyń is-áreketin qorǵap qana qoımaı, ony ǵylymı turǵydan dáleldegen azamat ekenin umyt­paǵan jón.

Búginde bir kezderi Jeltoqsan oqıǵasyna qatysqan jazyqsyz jas ulandardy sottaýǵa, jazalaýǵa, qýdalaýǵa atsalysqandar arasynda ózderin batyr retinde nasıhattap júrgender bar. Al naǵyz batyr – Salyq Zımanov, Safýan Shaımerdenov jáne Juban Mol­daǵalıev sııaqty aǵalarymyz. Muny eshqashan esten shyǵarýǵa bolmaıdy.

«Osyǵan oraı, akademık Salyq Zımanovtyń ǵasyrlyq mereıtoıyn laıyqty atap ótý úshin: qaharman ǵalymnyń ómiri men shyǵarmashylyǵyna ar­nal­ǵan halyqaralyq ǵylymı-prak­tıkalyq konferensııa, ta­nymdyq-taǵy­lymdyq sharalar ótkizý, esimin Atyraý men Almaty qala­larynyń kóshelerine jáne Nur-Sultan qalasyndaǵy jańa­dan salynǵan mektepterdiń biri­ne berý, týǵan jerinde eńseli es­kertkishin ornatý máselesin qarastyrýdy suraımyz», delin­gen saýalda.

Depýtattyq saýaldardy kúnde tyńdap júrmiz ǵoı. Olardyń arasynda jergilikti basshylar­dyń ózderi ábden sheshýge bolatyn máselelerdi respýblıkalyq deńgeıge shyǵaryp, dabyra etip kóteretinderi de jetkilikti. Al ulttyq rýhqa dem beretin, búgingi jas urpaqty aǵalardyń adal jolymen tárbıeleıtin, ótkenge qurmetpen qaraýdy úıretetin mundaı saýaldar jıirek joldansa, nur ústine nur bolar edi. Salyq Zımanovtyń ónegeli ómiri men óshpes erligi bizdi osyǵan shaqyrady.

Aıta keteıik, depýtattyq saýalǵa úsh Komıtet tóraǵasy, úsh general jáne úsh akademık qol qoıǵan.