Jańa erejeler AQSh-tyń tehnologııalyq alpaýyttary­nan mıllıardtaǵan dollar aıyppul óndirip alý jáne olar­dyń iskerlik tájirıbelerine ózgerister engizý úshin birneshe ret qoldanylǵan EO-nyń mono­­polııaǵa qarsy organyn tolyq­tyrady. Mysaly, DMA sheń­berinde «ózin tańdaý» sekildi tájirıbeler «qara tizimge» enbek. EO básekelestikke zııan keltirgeni úshin monopolııaǵa qarsy shaǵymdanbasa da, zańsyz dep sanalady.

О́z kezeginde DSA úlken teh­no­lo­gııalyq kompanııalarǵa algorıtm­derin ashyp kórsetýdi nemese ınternettegi zańsyz ıakı zııandy málimetti, sonyń ishin­de jek kórý sózderi men jal­ǵan aqparattary bar kontentti joıý­­dy mindetteıdi. Bul qadam Eýro­pada da, odan tys jerlerde de sıfrly ekonomıkany aı­tar­lyqtaı baqylaý jasaýǵa múm­kindik beredi.

Osylaısha, úlken tehnologııa­lyq kompanııalarǵa túsetin sal­maq aýyrlaıdy. О́ıtkeni Eýropalyq odaq zańnamalarynyń jahandyq yqpaly bar. Bul – «Brıýssel áseri» dep atalatyn fenomen. EO álemdegi eń úlken tutynýshy naryǵynyń biri bolǵandyqtan, kóptegen transulttyq korporasııa ony naryqqa kirýge tólem retinde qabyldap, odaqtyń bız­neske qoıǵan erejelerin qa­byl­daıdy. Álemdegi birneshe baqy­laý rejimderine qarjy quımas úshin, atalǵan kompanııalar Eýropalyq odaqtyń erejesin jahandyq maqsatta qoldanady. Sondyqtan EO-ǵa kirmeıtin elderdiń kóptegen kompanııasy odaqtyń Jalpy derekterdi qor­ǵaý zańnamasyn (GDPR) búkil qyz­metine paıdalanady.

Tehnologııalyq kompanııa­lar­dyń basshylaryna jáne EO-nyń zańnamasyn synaıtyndar­dyń qarsy áreketine tańǵalý­dyń reti joq. Olardyń paıym­daýynsha, odaq qadaǵalaýda asyra siltep, proteksıonıstik saıa­sat ustanyp otyr. Biraq Eýro­pa­lyq odaq AQSh-tyń tabys­ty tehnologııalyq kompanııalary­nyń kommersııalyq erkindigine ádiletsiz túrde nuqsan keltir­meıdi. Sondaı-aq AQSh baqy­laý­shylaryna kedergi keltirip otyrǵan joq. Eger EO erejeleri AQSh-tyń iri kompanııalary úshin qymbatqa tússe de, amerıkalyq kóptegen usaq fırmalar odan paıda kóredi. Jyldar boıy AQSh-tyń shaǵyn kompanııalary alpaýyttarǵa qarsy turý úshin eliniń úkimetine emes, EO-ǵa senim artýǵa májbúr.

Sol sııaqty, EO erejeleri ǵalamdyq deńgeıge jetýiniń áserinen amerıkalyq ınternet qoldanýshylary da paıda kórdi. Olar jeke qupııany kúsheıtip, ınter­nettegi jekkórinishti só­z­der­diń azaıǵanyn qoldaıdy.

AQSh-tyń bul salada áreket etpeýi EO-nyń baqylaýshy re­tin­de kóterilýine jol ashty. Ret­teýdi jáne tehno-lıberta­rıa­nızmdi sıfrly ekonomıkany basqarýdyń tásili retinde qabyldaǵan AQSh uzaq ýaqyttan beri EO-nyń jahandyq naryqqa qatysty erejelerin belgileýge syrttan qaraýǵa májbúr. Mun­daı baqy­laý Halyq­aralyq qatynastar men retteý yntymaqtastyǵynan bas tart­­qan Tramp ákimshiliginiń oqshaýlanýyn kúsheıt­ti. Osy­laısha, atalǵan saladaǵy Eýropa­nyń yqpaly  artty.

Biraq AQSh-taǵy jaǵdaı ózgerýi múmkin. Zań shyǵarýshylar men sot oryndaýshylary Big Tech-tiń shekten shyǵýy týraly sóz qozǵaı bastady. Jyl basyn­da О́kilder palatasy sot komı­teti sıfrly naryqtaǵy báseke­les­tik týraly esep jarııalady. Bul qujat osy salaǵa ózgeris qajet ekenin kórsetip, AQSh-taǵy monopolııaǵa qarsy zań­daryn jandandyrýǵa qatysty pikir­talasqa muryndyq boldy.

Sonymen qatar AQSh-tyń ádilet mınıstrligi Google-diń monopolııalyq táji­rı­belerine qarsylyq tanyt­ty. Federaldy saýda komıssııa­sy, AQSh-tyń 46 shtaty, Vashıng­ton, Gýam zańsyz monopo­lııa­ǵa jol ashqany úshin Facebook-ti sotqa berdi. AQSh-ta pro­gres­sıvti monopolııaǵa revolıý­sııanyń bastalǵany ma, álde Kongreste jabýly kúıinde qala ma? Bálkim, monopolııaǵa qar­sy zańnyń shekteýli róline daǵ­­dy­lanǵan konservatıvti ba­ǵyt­taǵy sottardyń aldynda toqtaı ma? Ol jaǵy ázirge belgisiz.

Qalaı degenmen, AQSh teh­no­logııalyq kompanııalarǵa qatysty ustanymyn ózgertkeni durys. El bıligi kompanııalardyń erejesin qabyldaýdy doǵaryp, óziniń erejesin oryndatqyzýy kerek. Ásirese federaldyq qupııa týraly zańnan bastaǵany jón. Ony Microsoft, Facebook jáne Apple sekildi alpaýyt kompanııalar qoldady.

Qupııalylyq týraly zańdy kúsheıtý AQSh-qa Eýropalyq odaqqa málimet jiberýdi qaıta qalpyna keltirýge múmkin­­dik beredi. AQSh-ta jeke máli­met­ti qorǵaý týraly zań álsiz bol­ǵandyqtan, Eýropalyq sot sheshimimen málimet jiberý toqtatylǵan edi. Sondaı-aq AQSh azamattarynyń jeke derekterin Qytaı úkimetiniń qadaǵalaýyna qatysty máseleni de ońtaıly sheshe alady. Tramp ákimshiliginiń qytaılyqtarǵa tıesili TikTok áleýmettik medıa platformasyna AQSh nary­ǵynda tyıym salý jónindegi she­shimi amerıkalyqtardyń jeke derek­terin qorǵaýǵa arnalǵan ere­jelerdi almastyra almaıdy.

Qytaıdyń osy salada álem­dik yqpaly artyp kele jat­qandyqtan, AQSh-tyń ınternet salasyn baqylaýdaǵy bas­shylyqqa ıe bolýy mańyzdy. Kommýnıstik partııaǵa qatysy bar qytaılyq kompanııalar álemniń túkpir-túkpirine ózekti tehnologııalyq ınfraqurylym jetkizýmen aınalysady. Sondaı-aq Qytaı birqatar elge jasandy ıntellekt arqyly baqylaý jasaý tehnologııasyn jetkizip berýge qumartyp otyr.

Qytaıdyń ınternettegi yq­palyn arttyrý nıetin eskersek, AQSh Eýropalyq odaqpen tyǵyz qarym-qatynas ornatyp, tehnologııalyq kompanııalar men sıfrly ekonomıkany baqylaýda tize qosyp jumys isteýi kerek. Monopolııaǵa qarsy, qaýipsizdik, salyq máselelerindegi pikir­ta­lasty sheshýge bolady. Bas­tysy, negizgi basymdyq tran­s­at­lanttyq máselege arnalýǵa tıis.

AQSh prezıdenttigine saılan­ǵan Djo Baıden ákimshiligi Eýro­palyq odaqtyń sıfrly ekono­mıkaǵa qatysty kózqara­syna qarsy kúresýdiń ornyna, osy baǵytta birlesip jumys isteýi kerek. Eń mańyzdysy, Atlant muhı­tynyń eki jaǵyndaǵy turǵyndar lıberal­dy demokratııaǵa negiz­delgen, jeke qupııasy saqtalatyn ınternetti qajet etedi.

Aný BREDFORD,

Kolýmbııa zań mektebiniń Zań jáne halyqaralyq uıym jónindegi professory, «Brıýssel áseri:

Eýropalyq odaq álemdi qalaı basqarady?» kitabynyń avtory

Copyright: Project Syndicate, 2020.

www.project-syndicate.org