– Qalıhan aǵamyz osy úıde týdy ǵoı...

– Qalıhan da, men de, Qaı­nı­kamal da osy úıde týdyq. Qalı­han­dy naǵashylary qyrqynan shyq­paı baýyryna basyp alǵan soń sheshemizdi apaı dep ketti. Je­tinshi synypqa deıin osy Top­qaıyńda oqyp, onynshyny tó­mengi Juldyzdan bitirdi. Ásirese áde­bıetke jaqsy edi. Qııaly ushqyr ǵoı, terezeniń túbinde otyryp alyp, erkin taqyrypta shyǵarma jazatyn. Sonda muǵalimderi «túptiń-túbi osydan jazýshy shyǵady» deıtin. Dál boljapty. Taǵy bir qa­sıeti – óte uqypty edi. Qural-saı­man­dary qaı jerde tur, sol jerde turatyn. Oryndary aýysyp ketip, izdep júrmeıtin. Onjyldyqty támamdaǵan soń Almatyǵa jýrnalıstıka fakýl­tetine tústi. Keıin men de Kırov atyndaǵy ýnı­ver­sıtetke oqýǵa túsip, bir jyl qa­synda turdym. Erinbeıtin edi ǵoı. Erinbeıtini sondaı, jastar jaz­ǵan shyǵarmalaryn alyp kelip, osyny oqyp berińizshi dese, qarq-qarq kúlip alatyn da, «sender kór­setip ber deısińder de, maǵan jaz­ǵyzasyńdar» dep tań atqansha otyryp, álgilerdiń áńgimesin jazyp beretin. О́zi 3 kýrsta-aq «Lenınshil jas»­ gazetinde jumys istep júrdi. «Meniń aǵalarym», «Meniń inilerim» de­gen kitaptary shyqty. Árbireýin oqyp otyrdyq. Stýdentter kezdesýge jıi shaqyratyn. Sońǵy shyqqan eki tom­dyq kitaby «Kelmes kúnder elesi». Oqy­ǵan shyǵarsyń, onda keshegi ótken eldiń jaǵdaıy, jer-sý ataýlarynyń tarıhy, óz za­mandastary týraly baıandalady.­ «Buny jalǵastyrýyma da bolar edi» deıtin. Úlgermedi. Sońǵy jyl­dary kúni-túni jazdy. Tynbaı eńbektendi.

– Aýylda she, qandaı shyǵar­ma­­la­ryn jazdy?

– Aýylda qolyna qalamsap usta­ǵanyn bir kórgen joqpyn. Aýylǵa kel­gen soń taqyryp izdeıtin. О́zimen qural­pylastarmen, úlkendermen uzaq áńgimelesetin. Aýyldyń úl­ken­deri «aıtylǵan áńgimelerdi nege jazyp otyr­maısyń?» dep su­raıtyn. Sonda Qalıhan «men mıyma jazamyn. Sender áńgime aıtyp otyrsańdar, men jazyp otyr­sam, nesi áńgime, yńǵaısyz bol­maı ma?! Kelesi jyly attaryńa deıin ózgertpeı jazamyn» deıtin. De­ge­nindeı-aq, bir-eki jyldan soń ál­giler ózderin kitaptan oqyp máz bolyp júretin.

– Qalaǵamyzdyń shyǵarma­la­rynda jaǵymsyz keıipkerler de barshylyq. Solar­dyń ishinde «atymyzdy ózgert­peı jazdy» dep renjigender joq pa edi?

– «Aqsý – jer jánnatyndaǵy» basty keıipker Syıǵatty jańasha oılaıtyn, aldyn boljaıtyn adam retinde kórsetti. Sonda keıbireý «ol kolhoz bastyǵy bola­tyndaı dárejege jetken joq qoı» dep synaǵysy kelse, «ol bolashaqtyń áńgi­mesi» dep qysqa qaıyratyn Qalıhan. Iá, keıipkerleriniń kóbi aýylda turady. Biraq bálendeı renjip, júz shaıysqan esh­kim joq. Erǵalı Aqshambaev degen qurdasy bar. Ekeýi bala kúnnen birge ósti. Sonda Erǵalı ǵana «Aqsý – jer jánnatynda» meni orystyń qyzyna úılendirip qoıǵanyń ne?» degeni esimde. Ázildep te aıtqan shyǵar. О́ıtkeni ekeýi qatty dos edi. Bala kúnderinde kórshi Túrlenbaıdyń baqshasyna túsip, ustalyp qalǵanda «Erǵalıdyń ornynda men bolatynmyn» dep Qalıhannyń taıaq jegeni de bar. Ol zamanda kókónisti biren-saran ǵana adam salady. Ba­lalyq qoı, Erǵalı men Qalıhan baqshaǵa túsetin. Urlaıtyndary sábiz. Meni syrtqa qoıatyn da ózderi ishke kiretin. Men baıaǵy bireýler kele jatsa, belgi beremin. Sonda ózderine ekeýden, maǵan bireýin ǵana beretin. Eńbekti de adal baǵalaıtyn dep keıin kúlem ǵoı.

– Balalyq shaqtaryńyz qy­zyqqa toly bolǵan sııaqty...

– E-e-e, ol zamanda qaıdaǵy balalyq deısiń. Kishkentaıymyzdan eńbekke aralastyq. Qalıhan bala kúninen ju­mys­ker. Sabaqtan soń Qaramaıdan qol­shanamen otyn tartamyz. Joly qıyn. О́ri bar, eńisi bar. Tyrtyńdap, bulaqqa deıin túsemiz. Beri taman kelgende meniń qarynym asha bastaıdy. Erkelik te shyǵar, sharshadym dep qardyń ústine jata qalatynmyn. Qalıhan «aldyma tús» dep meniń qolshanamdy ózinikine ilip alyp, úıge deıin jetkizetin. Sodan tań atar-atpastan meni aıaǵymnan sýyryp alatyn. Keshe ákelgen otyndy kesip, jaryp shabaqtap otyryp jınaımyz. Qyrmyzy tátemiz osynda turǵan. Úıdiń tirligin kúıttep júretin kisi edi. Qalıhan sonda táteme otyndy sanap apar, áıtpese kóp jaǵyp qoıady deıtin. Men alǵashynda sanap aparatynmyn... Keıin erjetken soń túsindim, bul Qalıhannyń sarańdyǵy emes, mańdaı terdi baǵalaýy eken. Eńbektiń nany tátti ǵoı. Qyrmyzy tátemdi aıtamyn, «halyq jaýy» dep aıdalyp ketti. Ketip bara jatyp Beıimbet Maılın, Sáken Seıfýllınderdiń kitap­taryn kıizge orap, úıdiń irgesine kómip ketipti. Jetinshi-segizinshi synyptarda ǵoı deımin, Qalıhan sol kitaptardy taýyp alyp oqyǵan. Sodan bastap óleń jazýyn da qoıyp ketti. Qara sózge kóshe bastady.     

Jazdyń kúni shópke birge baramyz. Jetkenshe menen kóńildi adam joq. Barǵan soń ári-beri shóp jınaǵan bolyp júremin. Tańǵy salqyn qaıtyp, kún kóterilgende shybyn-shirkeı jeı bastaıdy. Shaqqan saıyn ketip qalýǵa syltaý izdeıtinmin. Shaǵyn ydyspen aparǵan kójemiz bar. Sol bitken soń jata turamyn dep kóleńke izdegen bolamyn da qashyp ketetinmin. Oǵan bola Qalıhan qabaq shytpaıtyn. Jetelep júrip jetkizdi. Qamqorlyǵyn kóp kórdim. Kelmeske ketken kúnderdiń qaısy birin aıtaıyn?!   

– Kelmes kúnder demekshi, bas­qa da aıaqtalmaı qalǵan shyǵar­malary joq pa? Qoljazbalaryn qarap kórmedińiz be?

– Aıaqtalmaı qalǵan deısiń be, bolýy da múmkin. Munda jazbady ǵoı. Men kórgende, aýylǵa aýdarmalaryn alyp kelip oqyp jatatyn. Máskeýde, Qytaıdyń Altaı aımaǵynda boldy. «Qytaıda jazylmaǵan kóp dúnıe bar eken, taǵy bir barsam» dep jıi aıtyp júretin. Biraq Altaı aımaǵynan alyp kelgen tarıhı derekterin jaza almady. Kóp uzamaı qaıtys bolyp ketti. Qudaı sál ǵumyr berse, qalamynan taǵy qundy dúnıeler týar ma edi?! Áıteýir máshińkesi, bar kitaptary osyndaǵy úıinde tur. Barlyq shyǵarmashylyǵy osynda. Jazda kelip kórýińe bolady, qazir kire almaımyz.

– Altaıǵa saparlap kelgen­derdiń kóbi Qalıhannyń, Oral­han­nyń, Dı­dahmet­tiń týyp-ósken aýylyn, oqy­ǵan mektebin, turǵan úıin kór­gisi keledi. О́kinishtisi, Oralhan, Dı­dahmetter bilim alǵan tarıhı or­danyń orny da joq­ myna kúnde. Toq­sanynshy jyl­dary talan-tarajǵa túsken. Oral­hannyń úıi ol, esiginde qara qulyp tur. Bárin tizip otyr­ǵanym, Qalıhan Ysqaq shy­ǵar­­mashylyǵynyń sheberhana­syndaı bolǵan óz úıin mýzeıge aınaldyrýǵa bolmaı ma? Qolda bar rýhanı baı­lyq­ty kórsete  almaı otyrmyz degenim ǵoı...

– Ol úıdi Qalıhan ózi keıingi jyldary qaraǵaıdan salǵyzdy. Marqum Temirbek Isabaev kómek­testi, aýlasyn «leshoz» qorshap berdi. Sonda Qalıhan bir qýan­ǵan. О́zi jazdaı Topqaıyńda júr­di. Aýylǵa mamyrda kelip, qala­syna qarashada qaıta-tuǵyn. Aqyn-jazýshylar da sonda jıi bas qo­satyn. Ákim Tarazı, Ábish Ke­kilbaev, Farıza Ońǵarsynovalar kelip, rýhanı demalyp qaıtatyn. Birde Qadyr Myrza Áli úıin kórip, tańdanyp ketken. О́zderiń óte durys aıtyp otyrsyńdar. Men de mýzeı bolsa dep oılaımyn. Biraq qujattary balalarynyń qolynda. Qazir ol úıge bas-kóz bolatyndaı mende shama joq. Ákimdikten bir-neshe ret kelip, óz qaramaǵymyzǵa alaıyq degen. Mektepte azdaǵan dúnıeleri, kitaptary bar edi, biraq onda mýzeı ustaýǵa bolmaıdy degen talap bar kórinedi. Al úıi mu­rajaıǵa ábden laıyq. Ishinde óziniń qalamsaptary, kitaptary báz-baıaǵy qalpynda tur.  Qalıhan negizi bul úı mýzeı bolady dep salǵan. Tarlyq etse, qasyndaǵy bir úıdi qosyp salý kerek dep júretin.

– Endeshe, mýzeı ashý Qalaǵa­myzdyń amanaty eken ǵoı.

– О́mirden ótkenine kóp ýaqyt óte qoıǵan joq, biraq aty da óship barady. Qalıhan meniń ǵana aǵam emes, esimi qazaqqa ortaq desem, artyq aıtpaǵanym shyǵar.  Eskerip júrgen senderge rahmet.

– Ústelińizdiń ústinde jatqan eski albomdardy baıqap otyrmyn, ózińiz ustazdyq ete júrip foto túsirýmen de aınalysypsyz ǵoı...

– Iá, fotoapparatym bolǵan. Ol zamanda aýylda eshkim foto túsire bermeıtin. Endi osy eski albomdardy paraqtap otyrsam, «fotograf ýaqytty toqtatatyn qudiret ıesi» degen sóz beker aıtylmapty deımin. Qara, myna balalar meniń ókshemdi basyp qaldy, (albomdaǵy fotolardy nusqap...) keıbireýi bul ómirden ótip te ketti. Estelik bolyp beıneleri qaldy. Nege ekenin bilmeımin, sol bir tusta jurt qaıtys bolǵan týystaryn sýretke túsirip berýimdi ótinetin. Kóńilderine qarap, alǵashynda túsirdim de. Keıin ózimdi jaısyz sezindim, unamady. Sol sebepti fotoǵa túsirýdi múldem qoıyp kettim.

– Qudaı densaýlyq bersin ózińizge! О́tkennen tartyp estelik aıt­qa­ny­ńyz­­ǵa rahmet!

P.S. Eldegi jaǵdaıǵa baılanysty da shyǵar, jazýshynyń 85 jyldyq mereıtoıy el kútkendeı atalmady. Biraq týǵan aýylynda, aýdanda shaǵyn is-sharalar ótti. О́skemendegi oblystyq jasóspirimder jáne balalar kitaphanasynda jazýshyny eske alý maqsatynda «Beý, asqaq dúnıe» atty tanymdyq kezdesý uıymdastyrylyp, «Qarasha qazdar qaıtqanda» pesasynan úzindi kórsetildi. Týǵan-týystary, aýyldastary bas qosyp, estelikterimen bólisken. О́tken jyly О́skemende Qalıhan Ysqaqtyń atyna kóshe de berildi. El aman, jurt tynysh bolsa, toqsan jyldyǵyn dúrkiretip, dúbirletip toılaıtyn shyǵarmyz.  

Áńgimelesken

Mereı Qaınaruly,

«Egemen Qazaqstan»